Автореферат диссертации

азастана жер аударылан халытар жне оларды Республиканы халы шаруашылыын алпына келтіріп, дамытуа осан лесі (1946-1960 жылдар)

ОЖ 94(574)142 олжазба ыында









ОЖАХАНОВА РАЛАЙ КАРИПЖАНОВНА



азастана жер аударылан халытар жне оларды Республиканы халы шаруашылыын алпына келтіріп, дамытуа осан лесі (1946-1960 жылдар)




Маманды: 07.00.02- Отан тарихы
(азастан Республикасыны тарихы)



Тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ










азастан Республикасы
Алматы, 2007

Жмыс азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны Кеес дуіріндегі азастан тарихы блімінде орындалды.


ылыми жетекші: тарих ылымдарыны кандидаты
Алдажманов.С.


Ресми оппоненттер: тарих ылымдарыны докторы,
профессор Омарбеков Т. О.
тарих ылымдарыны кандидаты
ожекеева Л. Т.


Жетекші йым: Абай атындаы аза лтты
педагогикалы университетіні
«Отан тарихы» кафедрасы




Диссертация 2007 жылы «____» ___________________ саат ________
Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институты (050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29) жанындаы тарих ылымдарыны докторы (кандидат) ылыми дрежесін беру жніндегі ОД 53.33.01 Диссертациялы кеесті мжілісінде оралады.


Диссертациямен Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны олжазба орында танысуа болады.

Автореферат 2007 жылы «____» ______________таратылды.






Диссертациялы кеесті
ылыми хатшысы, тарих
ылымдарыны докторы З.инаятлы

ЖМЫСТЫ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

Таырыпты зектілігі. азастан Республикасы туелсіздік аланнан бергі жылдар ішінде елімізді кеестік кезедегі тарихы туралы аиатты айтуа, оны лі де толы зерттелмеген клеке беттерін ашу ммкіндігіне ол жеткіздік.
Туелсіздіктен кейінгі уаыт аымында лкен бетбрыс жасалып, демократиялы ыты зайырлы мемлекет рылды. Бгінде азастан кп лтты мемлекет ретінде оны мекендейтін 130-дай халытар мен лттарды з отанына айналып отыр.
Кеестік жаппай уын-сргін тарихы кптеген зерттеулерге арау болды. Біра ттас халытарды жер аудару тарихын зерттеу лі де тере ізденістерді талап етеді. ХХ асырды 30-шы жылдары мен 50-ші жылдарыны басы КСРО-да кптеген адамдарды, тіпті ттастай халытарды кштеп жер аударуды орын алан кезеі еді.
Тоталитарлы жйе миллиондаан азаматтарды тадырын иды. Сол жылдары лтты мддені ораан зиялыларды, арапайым ебек адамдарын жазысыз удаласа, кейіннен бл саясат шекаралы айматаы ттастай халытарды туан жерінен айырып, баса аймаа кшпен жер аудартты. Оларды оныстандыран жерді негізгі атарында азастан да бар болатын. Осындай аласапыран заманда азастандаы демографиялы ахуалды крт тмендеуін жер аударыландар толытырды.
Екінші дниежзілік соыс кезінде гитлерлік скер мен режимге жрдемдесті деген сылтаумен Еділ бойындаы немістер, Солтстік Кавказ, ырым жаалауын мекендеуші біраз халытар удаланып, туан жерінен тыс, алыс жерлерге кшпен жер аударылды. Егер осындай адамдар немесе жеке бір топтар болан жадайда тек солара ана за жолымен шара олдануды орнына кеес кіметі ттастай халытар мен этникалы топтарды жер аударды. Мны зі оларды соыс жадайында здері айматарына серін тигізген ауыр да крделі саяси мселе боландыы аиат.
Мемлекетті ке клемде жргізген осы засыз шаралары бгінгі кнге дейін толы зерттелмей келе жатан мселе.
Кеестік жйе тсында саяси уын-сргін бірнеше сатыдан тті. Ол патшалы Ресей тсындаы Сібірге жер аудару, каторгаа жіберу сияты тжірибені тымды пайдаланды.
уелде депортация брыны жйеге ызмет еткен жеке адамдара, одан кейін БК(б)П арсыластарына, онан со ттас лттара жайылды. Сйтіп сталиндік уын-сргін жылдары орын алан саясат жер аударыландарды лтты болмысынан, ділінен, мдениетінен айырып, негізсіз кін таты, атал жазалады. Бл кеестік лт саясатыны задылыты сатамауыны айын крінісі болды. Бірінен со бірі жарыа шыып жатан сол кездегі за актілері кшпен жер аударылан халытарды жан-жаты дамуына, келешегіне тбегейлі кедергі келтірді.
Екінші дниежзілік соыс арсаында жне соыс жылдарында азастана жер аударылан корей, шешен, ингуш, трік, болгар, ырым татарлары жне баса халытар мен этникалы топтар кілдері соыс кезінде жне соыстан кейінгі жылдары республика халы шаруашылыыны барлы саласында ебек етіп, оны ркендеуіне з лестерін осты. 1957 ж. оларды елдеріне айтуына, лтты-мемлекеттік рылымдарыны алпына келтірілуіне байланысты КСРО Жоары Кеесі Траласыны Жарлытары мен КСРО кіметіні аулы-арарларына арамастан оларды негізгі блігі осында тпкілікті алып ойды. Тек Кавказ тріктері, немістер мен ырым татарларына еліне айтуа жадай жасалан жо. Бгінде оларды брі азастан Республикасыны те ыты азаматтары. Оларды соыстан кейінгі азастанны экономикасы мен мдениетін дамытуа осан лесі арнайы зерттеуді ажет ететіндігі айын.
Таырыпты зерттелу дегейі. Сталиндік уын-сргін тарихыны рамдас блігі ретінде депортацияны крделі мселелерін зерттеу азіргі отанды тарих ылымыны басты міндеттеріні бірі. Саяси уын-сргін тарихы, халытарды жазысыз жер аудару мселесі кеестік кезеде пия саталып келді. Бл проблемалар туралы зерттеу жмыстарын жргізу тгілі оларды баспасз бетінде атауа тыйым салынды. Тек ХХ. 80-ші жылдарыны соында ана КСРО клеміндегі демократиялы процестерді нтижесінде брын аиат трысынан айтуа тыйым салынан тарихтаы «атадатар» мселесі ктеріле бастады. Соларды атарында КСРО-ны бір аймаынан екінші жеріне кштеп жер аударылан халытар мен оларды тадыры туралы зерттеу жмыстарын жргізуге жол ашылды. Сйтіп осы мселеге байланысты брыннан пия саталан мраат жаттары ашылып, араа 50-60 жыл салып барып кеестік кштеп оныс аудару саясатыны орны толмас зардаптары туралы ылыми конференцияларда баяндамалар жасалынып, алашы материалдар жары крді.
Кеестік билікті халытарды жер аудару туралы жоспарлары, оларды іске асырылуы, жер аударылан халытарды анйлы саясаттан кйреген тарихи атамекендері, трмысты жне ыты жадайы жнінде жаттар легін алаш рет Ресей алымдары Н.Ф. Бугай, В.Н. Земсков, А.М. Некрич жариялады [1].
азастанны туелсіздік алуы тек аза халы тарихыны атада беттерін ана ашып ойан жо. 1990 жылдан бері атамекендерінен уылып, кштеп оныс аударылан, бгінде екінші отанында тратап алан баса да лт кілдеріні ткен тарихыны клекелі тстарыны шынайы беттері ашылды. Айтулы мселеге орай еліміздегі жер аударылан халытар тарихын жазуа лес осан крнекті алым, академик М.. озыбаев болды [2].
Елімізге кштеп кшірілген халытарды атамекендерінен жер аудару саясатыны жасырын йымдастырылып, орындалу барысын ашан жне анша адамны азастана алай орналасанын, ебек армиясына атынасуын наты деректермен талдау жасай отырып длелдеген.С. Алдажмановты зерттеулеріні мазмны мен маызы тередігімен ерекшеленеді [3].
лы Отан соысыны басталуы кеестік немістерді айылы тадырларыны негізгі себебіне айналды. удалануы, кінсіз айыптар таылуы, оларды болашатарына ауыр соы болып тиді. Жалпы удалауды негізгі нысанасы болан немістерді тарихына орай А.Н. Кичихин, Г. Вормсбехер, Л.А. Бургарт, В.П. Емельянов, А.В. Фитц сияты авторларды ебектері, нды деректермен тарихнамаа осылан лес екені аян [4].
Екінші дниежзілік соыс кезінде тылдаы халытан рылан жйе – Ебек армиясы. Ол скерге жарамсыз ер азаматтардан, соыс жадайында ебек ресурстары ретінде кеінен тартылан жас-спірім л-ыздар, йелдер мен егде адамдардан жасаталан. Ал осы рылымны негізгі кші ретінде оан жер аударыландарды е алдымен жіберілгені брын айтылмайтын. Соыс жылдары ауыр, ара жмыстара мыдаан жер аударылан азаматтар айдалып, соны ішінде сіресе кеестік немістерді оан міндетті трде атыстырылуы адааланды. Бл соыстан кейін де жаласты. Ебек армиясын зерттегендер жер аударыландар туралы кптеген натылы мліметтерді жарияласа, аталан мселені мазмнын М.. озыбаев,.С. Алдажманов, М.Т. Баймаханов т.б. нды ебектері аша тседі [5].
Кеестік уын-сргін науаныны азастана жер аударылан ырым, Кавказ жне Еділ бойы халытарына олдану тсілі, уындалу себептері Т.Омарбеков ебектерінде жан-жаты талданып, кптеген мліметтермен салыстырыла отырып, наты длелдермен мселені шынайылыын крсетеді [6].
азастана кштеп кшірілген халытарды бірі кріс халы екені белгілі. Жер аударыланнан кейінгі крістерді азастанны халы шарауашылыына атсалысуын жне мдени дамуын сипаттауа арналан Г.В. Кан, Г. Хан, Г.Н. Ким, Д. Мен сияты алымдарды ебектері бар [7].
Айтулы мселеге байланысты азастандаы тарихи демографиялы рдістерді орны айрыша. Кеестік тоталитарлы жйе кезеінде халыты демографиялы рамы згерістерге шырап отырды. Соыс жылдарында жне одан кейінгі кезеде халытарды лек-легімен республикамыза кштеп оныстандырылуы, оларды тууы мен лімі, шектеулері алынаннан кейінгі атамекеніне оралу кезіндегі тарихи-демографиялы дамуы, оларды санды, жынысты крсеткіші жнінде ылыми талдаулар жасалды. Бл мселе М.Х. Асылбеков пен А.Б. Галиевті, А.Н. Алексеенконы, М. Ттімовті, Л.Т. ожекееваны, М.Х. Асылбеков пен А.И. дайбергенованы бірлескен авторлытаы зерттеулерінен крініс тапты [8].
Тоталитарлы жйені тсында арнайы жазалау орындары - ебекпен тзеу колониялары здіксіз жмыс істеді. Трлі себептермен ттындаландар мен кштеп оныс аударылан халытарды «отанын сатандар» ретінде лагерлерде, жазасын алай тегендігі туралы С.Д. Дильманов,.С. Алдажманов, Г. К. Бельгер, О. Дымов жне т.б. ебектерінде айтылады [ 9].
азастана жер аударыландарды мірі туралы деректер Т. Кульбаев, А. Хегайды «Депортация» (Алматы, 2000) жне А.Т. Орымбаевты «Депортация чеченского и ингушского народов в Казахстан в годы Великой Отечественной войны и их положение в послевоенные годы» (Астана, 2006) атты ебектерінен крініс тапан [10 ].
Зерттеліп отыран таырыпа тікелей атысты кштеп оныс аударылан халытарды орналасаннан кейінгі келген ортаа бейімделуі мен оларды келген жерлерінде жалпы ебекке араласуы тарихын сипаттайтын кандидатты диссертациялар бар. Батыс азастана кштеп оныс аударылан халытарды орналасу барысы жне оларды сол айматарда соыстан кейінгі атаран жмыстары, мнай саласында ебекке араласуы Ж. ыдыралинаны «Депортированные народы в Казахстан» (А., 1999) монографиясында айтылан. Соыстан кейінгі жылдары жер аударылып келген немістерді азастанны ауылшаруашылыын алпына келтіру, оларды ты жне тыайан жерлерді игеруге атынасуы А.Н. Фризенні кандидатты диссертациясында тыылыты зерттелген. Сол сияты М.Ч. Калыбекованы кандидатты диссертациясында жер аударыландарды азастана келуі, соыстан кейінгі саяси-ыты жадайы зерттелген. Алайда онда соыстан кейінгі кезеде оларды елді экономикасын дамытуа осан елеулі ебегі туралы мселе айтылмаан [11].
Кштеп жер аударылан халытар ебек саласында ауыр жмыстарда жріп, иын кезедерді басынан ткізді. Ол кезе соыстан кейінгі жылдарда да жаласты деуге болады. Біра оларды салада істеген ебектері мен атаран жмыстары кбіне жалпы трде баяндалады. Жоарыдаы шолудан оларды ауыл шаруашылыында, нерксіп пен транспорт саласында атаран жмыстары мен трмысты жадайлары мселесін арастыран ебектер аз екен.
1946-1960 жж. арасында жер аударыландар андай жадайда болды, алай ебек етті деген мселені сол халытарды здеріні кілдеріні естеліктерінен білуге болады. Бл туралы Д.В. Шабаевты, Т.А. Курдаевты, Х.Х. Боковті, Н. Ндіровті естеліктері мол малмат береді [12].
Тадыр тауыметімен кп лт оныстанан азастанда оларды зара жне жергілікті халыпен арым-атынасыны ерекше маызы бар. Оларды алай ебек еткенін, иын-ыстау кезедерінде ол шын берген аза халына деген ризашылытарын Ж. Балапановты, Г.К. Бельгерді, В.А. Ауманны, Ш. Жарылановты кітаптары мен маалаларынан круге болады [13].
Мраат жаттарыны ашылуына байланысты жер аударылан халытарды соыстан кейінгі жадайын, республика халы шаруашылыыны р саласында алай ебек еткенін крсететін жатты жинатар жары крді. Сонымен бірге Ресейден шыан «Сборник законодательных и нормативных актов о реаблитации жертв политических репрессий» (М., 1993) жне 2 томнан тратын «История Российских немцев в документах (1763-1992 гг.) (М., 1993), «История Российских немцев в документах (1965-1992 гг.) (М., 1994) атты жинатарда да жер аударылан халытара атысты ыты жаттар жарияланды [14].
Зерттеліп отыран мселе кптеген ылыми конференцияларда, «дгелек столдарда» жне семинарларда талыланды. Оларды ішінде «ділет» оамыны «Формирование общественного сознания: освоение идей демократического плюрализма и гражданского общества (новые аспекты)» (А., 1998) жне «Депортация народов и преступление тоталитарного режима» (А., 1996) жинатарын айтуа болады [15].
Таырыпты тарихнамасы жер аударыландарды соыстан кейінгі кезедегі тарихы, оларды азастанны халы шаруашылыын дамытудаы лесі лі де арнайы зерттелгенін крсетеді.
Зерттеуді деректік негіздері. Жмысты деректік негізін зіні масаты мен міндеттеріне сай мраатты жаттар, баспасз материалдары мен ыты актілері, трік, шешен-ингуш, татар, азербайжан жне таы баса да лтты-мдени орталытарыны мраат орларында саталан деректер райды. Онда тоталитарлы жйеде абылданан актілер, анытамалар мен бйрытар, Ішкі Істер Министрлігі (НКВД, МВД), жне баса да ресми мекемелерді арнаулы мрааттарыны жаттары да бар. Сондай-а азастан Республикасы Президентіні (Р ПМ)-708 орыны (КП Орталы комитеті), азастан Республикасыны Орталы Мемлекеттік мраатыны (Р ОММ) 1137-орыны (аза КСР Министрлер кеесі), 1987-орыны, 1928-ордан (аза республикасыны банкіні ауылшаруашылыы рылысына несие беру кеесі), 1488-орыны (аза КСР Жеіл нерксіп министрлігі) жер аударыландара й рылысына, трмысына аражат блу, жрдем ету туралы жаттары мен деректері де жмыса арау болды. Сонымен бірге азастан Республикасы Алматы облысыны Мемлекеттік мраатыны (Р АОММ) – 685-орындаы (Облысты атару комитет), 1881-орындаы (оныс аударту блімі), азастан Республикасыны Бас прокуратура жанындаы ыты статистика жне апарат орталыыны мраатыны брын айрыша пия 16-орындаы деректер де алынды. аза КСР Ішкі істер министрлігі мраатындаы 13-орда (Распоряжения и приказания МВД СССР, Директивы МВД СССР, копии совершенно секретных приказов НКВД-МВД СССР) саталан деректік жаттарда олданылды.
Аталмыш орларда кеес кезеіндегі жазалау саясатыны басты жоспарларынан хабар беретін жне жер аударылан халытара атысты соыстан кейінгі жылдара байланысты пия саталан ыты жаттар, жоары билік абылдаан бйрытар, аулылар мен шешімдер, оларды ыты, трмысты-материалды жадайына байланысты деректер сатаан.
Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері. азастана жер аударылан халытарды соыстан кейінгі жылдардаы Республиканы халы шаруашылыын алпына келтіріп, дамытуа осан лесі отанды тарих ылымында аз зерттелген мселелерді бірі. Сондытан жмысты осындай зектілігі мен практикалы маыздылыын ескере отырып ала ойылан масатты жзеге асыру барысында мынадай міндеттерді шешу ажеттілігі туындайды:
- азастана жер аударылан халытарды орналасуы;
- жер аударылан халытарды материалды-трмысты жадайы;
- жер аударылан халытарды соыстан кейінгі халы шаруашылыын алпына келтіруге атынасуы;
- ауылшаруашылыын ркендетуге атысуы;
- нерксп пен транспортты дамытуа осан лесі;
-жер аударылан халытарды білім алуы мен мдени дамуы;
- жер аударыландарды ыты жадайы жне оны алпына келтіру;
-жер аударылан халытарды лтты - мемлекеттік рылымдарыны алпына келтірілгеннен кейінгі азастанда тратап алуы.
Зерттеу жмысыны методологиясы. Зерттеу жмысыны методологиялы дістерін тарихи даму рдісіні азіргі тжырымдарына, кеестік кезе тарихын зерттеудегі отанды жне шетелдік тарихнама жетістіктеріне негізделеді. Саяси жне леуметтік-экономикалы рдістер мен былыстарды ылыми трыда талдауда салыстырмалы сараптау дісі олданылып, оиаларды шынайы объективті трыдан баяндауына мн берілді.
Кеестік билікті аса аидаларынан арылу барысында тарихымызды саралауа жаа ммкіндіктер берілгені млім. Сондытан мселені зерттеуде уаыт сауабынан ткен, оамны дамуындаы айшылытар мен былыстарды айындауда танымды ролі бар ебектерге ерекше кіл блінді. Сонымен атар зерттеу барысында тарихилы жне жйелеу тсілдері олданылды. Деректер кздері, ресми, органдарды ресми жаттары сараптау, арылы пайдаланылды.
Сондай-а зерттеу барысында кеестік уын-сргін саясаты туелсіздік трысынан талданып, бгінгі азастанды мекендеуші, жарасымды пен бірлік трысынан баяндалды.
Диссертацияны хронологиялы шеберіне уына шырап, азастана жер аударылан халытарды соыстан кейінгі (1946-1960 жылдар) кезеіндегі тарихы алынды.
Зерттеу нысанына азастана жер аударылан неміс, корей, шешен, ингуш, арашай, алма, зірбайжан, крд, трік, хемшілі, жне баса халытарды соыстан кейінгі жылдарда азастан Республикасыны халы шаруашылыын алпына келтіріп, ркендетудегі ебек еткен айматары алынды.
Диссертацияны ылыми жаалыы. Зерттеу жмысында азастан бойынша жер аударылан халытарды халы шаруашылыын алпына келтіріп, дамытуа осан лесі наты деректермен зерттелді. Бл мселе бойынша ты мраат жаттары арылы жаалы ретінде мынандай мселелер арастырылады:
азастана жер аударылан халытарды соыстан кейін арзан жмысшы олы ретінде бір жерден екінші жерге кшірілуі, орталы аудандардан, темір жол станцияларынан алыс аудандара оныс аударылуы; жер аударыландарды ыты, материалды-трмысты жадайлары; білім алу мселесіндегі шелер; жер аударылан халытарды ауыл шаруашылыын ркендетуге, нерксіп пен транспортты дамытуа осан лесі зерттелді.
Диссертацияны ылыми жаалыына депортацияны барлы субъективті жне объективті себептері, мнда келгендерді екінші отанында жаа ортаа бейімделуі жне шектеулері алынаннан кейін де осында тратап алуы, екінші Отаны азастанда салт-дстр, дет-рыптарын сатауа жадай жасау жатады. азастана жер аударылан халытарды соыстан кейінгі экономиканы ркендету барысында адал ебектерімен кзге тсіп, жергілікті трындармен тату, тыыз байланыстар болуын айындау да маызды.
Зерттеу жмысыны орауа сынылатын тжырымдары.
- Республиканы азастана жер аударылан халытарды халы шаруашылыын алпына келтіріп, дамытуа осан лесін айындайу;
- оларды соыстан кейінгі саяси-ыты шектеу жадайында халы шаруашылыыны наты салаларындаы ебектеріне ылыми трыдан талдау;
- жер аударыландарды ыты шектеулері алынан со зерттеліп отыран кезедегі оларды білім мен мдениет саласындаы даму рдісіні ахуалын айындау;
- оамды-саяси істерге атысуын мраат жаттары арылы крсету;
Диссертацияны практикалы маызы. азастана жер аударылан халытарды соыстан кейінгі жадайы мен тарихына байланысты зерттеу нтижелерімен тжырымдарын лтаралы атынастара байланысты ебектерде, практикалы жмыстарда пайдалануа болады.

Диссертациялы жмысты тарихи зерттеулерге, жоары оу орындарындаы дрістерге, тарих факультеттеріні арнайы курстарында олдануа болады. Сонымен бірге диссертация материалдарын отаншылды рух жолындаы схбаттарда олдануды да маызы бар.
Зерттеу жмысыны сыннан туі. ылыми зерттеу жмысына зек болан мселелер ылыми басылымдар арылы маалалар трінде жне ылыми конференцияларда баяндамалар жасау нтижесінде кпшілік назарына сынылды. Диссертация Р БМ ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны Кеес дуіріндегі азастан тарихы блімінде орындалып, блім мжілісінде талылаудан тіп, орауа сынылды.
Диссертацияны рылымы кіріспеден, ш блімнен, орытындыдан жне пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.

ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ

Жмысты «Кіріспе» блімінде зерттеу таырыбыны зектілігі негізделіп, масаттары мен міндеттері, дістемелік негізі, ылыми жаалыы мен олданбалы маызы айындалып, мселені зерттелу дрежесіне талдау жасалады жне пайдаланылан деректерге сипаттама беріледі.
Зерттеуді «азастана жер аударылан халытарды лы Отан соысынан кейінгі жадайы» деп аталатын бірінші тарауда азастана кштеп жер аударылан халытарды орналасу барысы мен оларды материалды - трмысты жадайы арастырылады.
1946 ж. КСРО-да жалпы жер аударыландар саны 2 463 940 адама жетті (ал баса деректерде 2 826 419 адам). Оларды азастан Республикасына жалпы жер аударыланы 1 млн. 200 мы адам болды.
Алайда оларды келген кездегі р ай сайын тіркеліп отыран жаттарында жаадан осыландар мен баса жерге ауыстырыландар, туыландар мен лгендер, скерден жне скери ауруханадан ораландар, ажырап алан отбасыларды айта осылуы, отбасыларын екіге блу сияты згерістерге байланысты наты санын тура айту да иын.
1947 ж. 1 атардаы есеп бойынша оныстанандарды лтына арай блсек, шешен-ингуш 88 650 отбасы (341 328 адам), баларлар 5175 отбасы (18 327адам), арашайлар отбасы 10090 отбасы (37485 адам), немістер 101314 отбасы (325 662), алматар 781 отбасы (2031 адам), Грузиядан келгендер 6696 отбасы (27 546 адам), ырым татарлары 1 424 отбасы (4 039 адам), жалпы саны 255 170 отбасы (894 687 адам) тіркелінген.
1948 жылды 1 атарында азастана кштеп оныс аударыландардан жалпы саны 781 170 адам тіркелінген. Олар лтына арай былай блінді: шешен-ингуштер - 87 860 отбасы (338 238 адам), арашайлар 10 013 отбасы (37 019 адам), баларларда - 5 164 отбасы (18 142 адам), немістер 101 479 отбасы (343 998 адам), алматардан - 809 отбасы (2 137 адам), Грузиядан келгендерден рамында - 6 767 отбасы (27 210 адам), ырымнан - 1 549 отбасы (4 574 адам) болса, 1949 ж. республикада арнайы жер аударыландардан - 250 428 отбасы (892 671 адам) тіркелінді. Оларды ішінде шешен-ингуштер – 78 995 отбасы (299 170 адам), немістер- 123 113 отбасы (410 268 адам), гректер 371 108 адам, арашайлар – 9 067 отбасы (33 754 адам), баларлар – 4 772 отбасы (17 558 адам), поляктар - 32 652 адам, алматар – 765 отбасы (2 265 адам), Грузиядан келгендер – (29 699 адам), ырымнан келген 1 937 отбасы (5858 адам) тіркелінген [16].
Сонда 1949 жылы аза жеріне кштеп оныс аударылан халытарды 36 % орналастырылса, бл Орта Азияны барлы республикаларынан екі есе, ал Батыс жне Шыыс Сібірден 6 % кп, яни республикамызда рбір 10 адамны 4-і кштеп кшірілген 51 лтты кілдері болды. Оны стінен кштеп кшірілген халытарды кбі азастана жнелтіліп отыран. 1949 жылы ызылорда, Талдыоран, Алматы облыстарына 45400 адам жер аударыландар жіберіледі деп хабарланып, жеткізілгендер саны 57 154 адам, яни 11 714 адам артыымен жіберілген. Осындай себептерден келе жатан адамдара ана дайындаан трмысты (баспана, азы-тлік) керек-жаратар жетпей жатты.
Соыстан кейінгі жылдары, соыс кезіндегі Ебек армиясы болмаса да, арзан жне міндетті ебек кші ретінде жер ауып келгендер баса да осы сияты адамдармен атар брыныша халы шаруашылыына мобилизациямен тартылатын болды.
Сол кезді зінде-а оларды кпшілігін оныстанан орындарынан ашуын тотату шін республика ішінде алалардан, аудан орталытарынан жне темір жол станциялары айматарынан алыс жатан мал совхоздары мен колхоздара бос жатан жаа жерлерді игеруге пайдаланып бл ішкі оныс аудару «науаны» лденеше рет жргізілді. Бндай рекеттерден шыындар да кбейді. Мысалы, 1950 жылы Отстік азастан облысыны игерілетін суармалы жерлерінде колхозшылды кбейту керек болды. Осыны нтижесінде бетпа даланы игеруге 3 мы жер аударыландар гіттеліп жіберілді. Жадайларыны жасаратына сенген олар кшуге келісім берді. Біра олара жаа жерлерде де жер аударыландар екенін білдіретін жаттарын згертуге ы болмады. Баран жерлерде де оларды материалды-трмысты жадайлары тмен болды. йткені иесіз далаа тез арада баспана, мектеп, аурухана сала ою оайа тспеді. Оларды тратын жерлері жертлелер, амыстан салынан йлер немесе бір баспанаа бірнеше отбасылары тратын баратар еді. Кері айтуа жол алыс, аражат болмады жне кетуге рхсат та болан жо.
Оларды орналасан жерлерінде ткізілген заттары айтарылып, йлері жо оныс аударыландара кімет тарапынан й-жай блінеді делінді. Біра соыстан кейінгі тралаан уаытта бл жадайлар орындалмады, керісінше олара жергілікті халытар кмектерін аяан жо.
Кштеп оныс аударыландарды мірін, трмыс-тіршілігін реттейтін арнаулы жеке ыты актілері мен нормалары болды. Мысалы, 1945 ж. 8 атардаы бір аулыда «дейі оныс аударыландар Кеес Одаы азаматтары сияты барлы жадайларды пайдалана алады» - делінді. Біра бл сз жзінде оныс аударыландарды мірінде кптеген згешеліктер болды. Олар баылаушы комендантты рхсатынсыз елді мекеннен ешайда шыа алмайтын болды. Жер аударыландарды трмысты-тіршілігін жаа оныстанан жерлерінде халы комитетіні ішкі істеріні арнайы комендатуралары баылауа алып, тртіп бойынша жиі-жиі тексеріп отыруды детке айналдырды. рбір зім білерлік тез арада ашылып отырды. рбір за бзушылы тез арада ашылды.
оныс аударыландар ш кн мерзім ішінде отбасындаы згерістерді баланы тууы, лім, кеткен адамдар, ажырап алан туысандарымен табысу, емделу, траыны жне жмыс орныны ауысуы жайлы таы баса деректерді немі комендатураа хабарлауа тиіс болды. Олар здері тран жерлеріндегі тртіпке, кнделікті істелінетін істерге кіл бліп, ата баылауа баынулары керектін, йтпеген жадайда тртіп бзушы ретінде 100 сома дейін айыппл тлеп, 5 кнге дейін амауа алынды.
Жаа жерді жадайына, ыты ережелерге наразы болып, труа белгіленген елді мекендерді з беттерінше тастап кеткен, немесе ашан адамдар сталып, ата ылмысты жазаа тартылып отырды. Мндай адамдар бас бостандыынан айырылып, ауыр жмыстара жіберілді.
Осындай за режимі оларды трмыс жадайларын ауырлата тсті. Оларды отанын сатандар немесе халы жаулары ретінде арап жекелеген басшы ызметкерлер ртрлі сылтаулармен жмыса алмауа, жрдем бермеуге тырысты. Кейде жмысты жотыынан кнделікті тіршіліктегі хал-ахуалдары нашар болды. Трмыстаы мндай келесіздіктер оларды жаппай ауруларына себеп болды, ашу оиалары да кптеп етек алды.
Арнайы жер аударыландар шін жеке ыты мні бар за актілері мен нормалары ата саталып, ал керісінше оларды материалды м-мтажына байланысты мселелер толы шешімін тапан жо. Соыстан кейінгі шаруашылы кйзелісі, жалпы экономикалы иындытар барлы халыа ауыр тигені млім. Сондытан жер аударыландарды орналастыру немесе республика клемінде баса жерге кшіру осымша материалды шыындара келіп соты.
Дегенмен, жер аударылан халытарды трмыс-тіршіліктерінде ртрлі кедергілер мен келесіздіктер ысылтая уаытта жергілікті трындарды да ауыр кезедердегі трмысына орайласып келіп трды. Себебі бл кштеп оныс аударылып келген халытара жасалынып отыран азын-аула болса да кмектерді трылыты халыты аузынан жырып берумен бірдей болды. Алайда ауыр болса да елімізде мемлекет тарапынан да оларды трмыс-тіршіліктеріне, ммкіндігінше материалды олдау (мал, й-жай, азы-тлік, киім-кешек) крсетіліп трды. Дегенмен соыстан кейінгі иыншылы пен тапшылыты бкілхалы басынан ткерген еді.
Диссертацияны «Жер аударылан халытарды 1946-1960 жылдарда халы шаруашылыын ркендетуге осан лесі» атты екінші тарауда соыстан кейінгі тралаан халы шаруашылыын алпына келтіру мен оларды осы кезедегі тарихы байланыстырыла арастырылды. Соыс кезіндегі ораныс ндірістеріне, жаадан салынан теміржол рылысына, тау-кен ндірісіне шыл жасаталан жйе - Ебек армиясы еді. Ебек армиясыны рамында мыдаан адамдар жіберілді. Ондаылара жмысты ауырлыына арамай кез-келген нормалар беріліп, олардан соны орындау талап етілді. Жер аударылан халытарды ішінде сіресе немістерге деген сенімсіздік кшті болды. Олар лагерлік типтегі Ебек армиясыны барлы этаптарынан тті. Бндаы жмыстара неміс ер азаматтарыны 15-55 жас аралыындаы жне неміс йелдеріні 16-дан 45 жаса дейінгілері тартылды. Ебек армиясы 1946 жылды соына дейін йымдасан трде жасырын жмыс істеді. 1946 ж. кейін Ебек армиясы лагерлері мен колониалары таратылып, ондаылар кнделікті мір статусына ауыстырылды. Алайда ебек резервтеріні мобилизациялы жоспары бойынша 16 жастаылардан жоарылар ФЗО (ФЗУ) арылы жмысшы мамандытарын алып, міндетті трде жмыса жіберіліп отырды.
Ендігі жерде оларды кейінгі жмыстара пайдалану дістері халы шаруашылыындаы рилы ебек трлерімен жаласты. Кеес Одаы Министрлер кеесіні 1946 ж. 9 шілдедегі №1480-650 аулысымен «Халы шаруашылыын алпына келтіру жне ркендету туралы» мемлекеттік жоспар бойынша бл жмыса жер аударыландардан бірінші кезекте тартылды.
Дегенмен оларды міндетті ебек саласы халы шаруашылыын алпына келтіру кезеіне дл келгенімен жер аударылан халытарды алашында ебекке пайдалануда жмысшылар мен басарамалар арасында ртрлі атыыстар да кездесіп трды. Мысалы, 1946 ж. Зырянов кен басармасында ндіріс жоспарыны ысаруына байланысты жмыстан бірінші кезекте жер аударыландар шыарылан. Мамандытары барлары мен ерекше цехтарда істейтін 178 адам жмыссыз алдырылды. Мндай жадайдан кейін оларды жадайлары крт тмендеп кетті. Кейіннен олар баса жерге кшірілді.
анша ауыр жмыс, жадайды нашарлыына арамастан жер аударыландар арасында з жмыстарын жауапкершілікпен атарып, бригадаларымен жасы крсеткіштерге жеткендер де аз емес. Осылай елді экономикалы уатын арттыру шін бар кш-жігерімен аянбай ебек еткен ел трындарымен оса жер аударыландар да оан барынша атсалысты. Олар араанды шахталарында (неміс, шешен, ингуш, корей, грек, болгар т.б. халытарды кілдері), Атбе ферросплавл заводында, Атбе химия комбинатында, Шыыс азастандаы зауыттар мен рудниктерде, Шымкент орасын жне цемент зайыттарында, темір жол транспорты мен оны жаадан салынып жатан линияларында, Петропавл, останай, Орал, Жамбыл, Алматы, ксіпорындарда, мнай ксіпшіліктерінде, таы баса да ндіріс салаларында ебек етті. Жер аударылан Кавказ халытары жеіл нерксіп саласында да кп болды. Мысалы, останайдаы №185 «Большевичка» тігін фабрикасында, Семей тері комбинатында, былары фабрикасында, былары ая киім жасау тресінде, Алматы фурнитур зауытында, Жамбыл «Соскопедзауытында», жмыс істеді. Олара берілген жмыстар кбінесе ая киім тігіншісі, шатмпшы, кзетші, еден жуушы, мал баушы т.б. болды.
Халы шаруашылыын ркендетуге байланысты жер аударыландарды колхоз, совхоз жне ксіпорын жмыстарына пайдалану, ке трде жргізілді. Оларды траты трын ймен жне з уаытында ебек аысымен амтамасыз ету иын болды. Олар жаппай ажет маманды алу шін оытуа да жіберілді. Кейіннен оларды ішінен ксіпорындардаы жмыстарын, яни мамандытарын жасы мегергендерді білімдерін ктеруге ммкіндік алды. Инженер, агроном мамандытары бойынша жмыс істегендер де болды.
Біртіндеп халы шаруашылыында жмыса араласу крсеткіші сті. 1949 ж. жер аударылан халытарды халы шаруашылыында жмыса араласудаы жалпы крсеткіші былай болды: ауыл шаруашылыында 546 555 адам, оны ішінде совхоздарда 80 238 адам жмыс істесе, кмір нерксібінде 161 388 адам, орман жне ааз нерксібінде 117 953 адам, жергілікті нерксіптерде 59 001 адам ебекке тартылды. Металлургиялы нерксіптерінде 37 575 адам, алтын ндіретін нерксіптер мен т.б. ксіпорындарда, СССР ІІМ рылыстарында 99 872 адам, мнай нерксібінде 23 048 адам, тама нерксібінде 21 095 адам, теміржол рылыстарында 20 506 адам, ауыр индустиялы ксіпорындар рылысында 19 509 адам, жеіл нерксіп саласында 18 236 адам, машина жасау ксіпорындарында 5 495 адам, балы нерксібінде 12 486 адам, сауда мекемелерінде 8 201 адам, рылыс материалдар нерксібінде 10 955 адам, химия нерксібінде 7 446 адам, халы шаруашылыыны баса салаларында 102 683 адам жмыс істеді. Сйтіп соыстан кейін де халы шаруашылыыны барлы салаларында кшпен оныс аударылан халытардан 1 282 004 адам ебекке жмылдырылды.
Соыстан кейінгі жылдары барлы кш жігер негізінен нерксіп саласын дамытуа жмсалып, ауыл шаруашылыы едуір артта алып ойды. Ксіпорындар мен мекемелерде белгілі уаытты жмыс тртіптері енгізіліп, осымша демалыс уаыттары белгіленсе, ауыл шаруашылыындаылар шін бл мселе назардан тыс алып отырды. Оан себеп ауыл шаруашылыында техниканы жетіспеуі ебек ресурстарыны да жеткіліксіз екенін крсетті. Ауыр жмыстар ол ебегімен орындалды. Барлы нім мемлекетке ткізілді. Бл республикамыздаы трын халытарды кнделікті азы-тлік німдерімен, амтамасыз етуге сер етті. Жер аударыландар азастанда тауар німдері мен азы-тлікті тапшылыын иындатаны аян. Соыстан кейінгі жылдары соыс салып кеткен иыншылытарына арамастан азастанны трылыты халы кштеп оныстандырыландара барынша кмек крсетті. Алыс орналасан колхоздар мен совхоздардаы йымдастыру істері дрыс жргізілмеді. Мал шаруашылыында жем-шпті жетіспеуі, оны дайындауа ммкіндік болмай, мал шыынына кеп сотырды. Бл жадай 50-жылдарды басына дейін созылды.
Соысты аяталанына біраз уаыт болса да ауыл шаруашылыы халыты азы-тлік німдерімен, нерксіп шикізаттармен лі де болса амтамасыз ете алмады. Халы шаруашылыында, оны ішінде ауылды леуметтік-мдени ісін ркендету барысында біршама иындытармен атар келесіз кедергілер де болып отырды. Бны шешу аржы мселесіне келіп тірелді. Ал жер аударылан халытарды негізгі блігі ауылды жерлерге оныстандырыланы белгілі. Оларды колхоздара орналастырыландары кбінесе егіс жинауа, днді-даылдарды, мата, темекі егістігі ктіміне, мал шаруашылыында жне баса салада жмыс істеді.
Десекте халы трмысты иыншылытарды ктере білді. 50-ші жылдарды басында са колхоздарды біріктіріп, ірілендіру іске асырыланы млім. Сонымен атар 1950 жылды орта шенінде азастан Республикасында ты игеруге байланысты трын й, мдени-трмысты жне мал шаруашылыы рылыстарын салу лайтылды. Осындай игі істерге жергілікті халытармен бірге ауыл-селолы жерлерге орналастырылан жер аударыландар да белсене араласты. Ауыл шаруашылыыны алдында тран міндеттерді табыспен орындау мемлекеттік саясата ебек адамдарына, ауыл мен селоны амтамасыз ететін нерксіпке, бкіл сондаы инфрорылыма байланысты еді. Соыстан кейін мемлекет тыш рет ауыл шаруашылыына басты назар аударып, халыты ынталандыруа, трмысына, рухани жне мдени сраныстарын амтамасыз етуге кіл блді. Сйтіп ауыл шаруашылыындаы ебеккерлерді табыстары ескеріліп, трмыстары тзеле бастады, ебекке деген ынталары сті. Жергілікті кеестерді ауыл жне село трындарымен бірге йымдастыру жмыстарында халыты білім алуы, денсаулы сатау, сауда, мдениет жне трмыс, жол рылысы оан ауыл трындарыны бірауыздан атсалысуы талап етілді. Сондай-а МТС жмыстары жандандырылып, техникалы ажеттіктер, мал шаруашылыына, егін шаруашылыына машиналар блініп берілді.
Сйтіп ауыл шаруашылыын дамыту шаралары іске асырылды. Жмысшыларды жалаылары сіп ана оймай, осымша ебек аы енгізілуі ауыл шаруашылыындаы жетістіктерді кбеюіне септігін тигізді. Себебі жмысшыларды ебекаысыны суі оларды ауыл шаруашылыындаы кіріс клеміні млшеріне байланысты болды.
Ауыл шаруашылыыны материалды-техникалы базасыны ныаюы, ондаы леуметтік-экономикалы згерістерді дамуы, деуші нерксіпті дамуына, оларды зара байланысуына жадай жасады. Ауыл шаруашылыы мен нерксіп ндірісіні осындай байланысын орнытыратын совхоз, колхоздар мен зауыттар, мал фермалары мен фабрикаларды сері кшті болды. Совхоздар мен зауыттарды байланысы ауыл шаруашылыы ндірісімен, оны німдерін нерксіпті деуімен здеріні тиімділігін арттырды.
Жер аударылып келген халытарды оныстанан жерлерінде алашында ауыл шаруашылыында ебекке араласу тмен болды. Оан себеп з атамекендерінде ызмет атаран немесе ауыл шаруашылыына араласып крмеген, баса жмыстарда істеген адамдар колхоз, совхоздарды ауыр жмыстарына бой сына бермеді.
Сондай-а, бірнеше адам істейтін жмысты, жмысшы кшіні жетіспеуінен бір адамны атаруы, яни ауыл шаруашылыына берілген техникаларды жеткіліксіздігінен ауыр жмыстарды ол кшімен орындау да иына сотырды. Мысалы, 1951 жылды 1 атарында Алматы ауданында рамында 8332 шаруашылыы бар 14 ірі колхоз болды. Ондаы жмыс істейтін 13 111 адам, ал ауданны жалпы егіс клемі 157 332 гектарды рады. Сонда 1 жмысшыа шаанда 12 гектар жерден келетін еді. Мндаы жер аударылан халытарды ебектері кбінесе егістік жерлерде жргендіктен орташа есеппен 1 жмысшыа 2 гектар жерде жмыс істеуі жктелді [17].
Сонымен атар ауыл шаруашылыыны р саласына брыны блінген аржыларды тиімді жмсалмауындаы кемшіліктерге назар аударылып, болашата жмсалатын жне жетпей жатан аржыны орнын толтыру мселелерін де арастырылды. Мысалы, брындары 3-4 жылды аралыында 500-600 мы шары метр жерге трын й салынып келсе, енді 3-4 жыл аралыында, 3 миллион 200 мы шаршы метрге трын йлер салынды. Бл халыты л-ауатыны тзеле бастаанны да белгісі еді.
Ауыл шаруашылыында жер аударыландар арасында жмыстар жандана тсті. й рылыстары кбейіп, ауылды жерлерге адамдар тратай бастады. Кштеп оныстандырылан халытар арасында ауыл шаруашылыыны жмыстарына белсене араласу байалды. Мселен, облысына аудандарына оныстанан 1 721 жер аударылан халытардан 1 300 адам мал шаруашылыы мен егін шаруашылыында жмыс істеген болса, останай облысында 44 072 жер аударылан адамдарды 19 289-ы колхоздарда, 9 336-ы совхоздарда жмыс істеді. Павлодар облысында жер аударылан адамдардан 1955 жылы 25 атар крсеткішінде колхоздарда 14 361 адам, МТС–тарда 2 254 адам, совхоздарда 6086 адам ебек етті. Бл крсеткіш бірітіндеп кбейе тсті. Мысалы сол жылды екінші жартысында осы облыста жер аударыландар 14 580 адама кбейген, яни 219 адам келіп осылан. МТС-терде 2854 адама сіп 600 адам осылса, ал совхоздардаы 6 480 адама осымша таы да 394 адам ебек еткен.
Жер ауып келгендер р трлі жмыстарын адал атарып, з ебектеріні шебері бола білді. Мысалы жер аударылан крістер негізгі ксіптері - кріш сіруді келген жерлелінде іске асырып, жергілікті халыпен з тжіибелерін блісе білсе, ал мал бау існде жергілікті халытан тжірибе жинатады. Мысалы, кріс лтыны кілі Ким Ман Сам кріш сіру шеберлігін Ыбырай Жааевпен блісіп, олар кріш сіруде рекордтты крсеткіштермен танылды. Кейіннен ызылорда облысы Шиелі ауданыны «Авангард» колхозы КСРО-да алдыы атардаы шаруашылыа айналда. Оны траасы Ким Хон Бин бастаан 12 адам 50-жылдары Социалистік Ебек Ері атанды.
Осындай ебектерде жер аударыландар атарынан кзге тсіп, басшылы ызметке таайындаландар да болды. Крістер бл жаынан баса халытармен салыстыранда басымыра тсті. Мысалы осындай орта буын басшысы ызметтерде 50-ші жылдарды ортасында жергілікті трындар 0,66 пайызды раса, бл крсеткіш жер аударылып келген немістерде 0,74 пайызды крсетті. Павлодар облысында жер аударылып келген халытарды азаматтарынан колхоз председательдері 5 адам, бригадирлер 193 адам, ферма мегерушілері 61 адам, жеке совхоздарды басармасы болып 3 адам жмыс істеді.
Отстік азастан облысында 50-жылдарды ортасында тіркелген 62 632 жер аударыландардан 47 704 адам жмыса жарамдылар, оларды ішінде колхоздарда ебек ететіндері 22 731 адам, совхоздарда 11 126 адам жне МТС-терде 1 659 болды.

Олардан 1 адам колхоз басармасы, 1 адам колхоз басарамасыны орынбасары, 259 адам бригадир жне 4 адам совхоздардаы ферма мегерушілер ызметтерін атарды.
Кейіннен арнайы жер аударыландардан ауыл шаруашылыындаы здік ебектерімен кзге тсіп, КСРО-ны ртрлі, медальдарымен марапатталандары да кбейді. Мысалы, Павлодар облысында осындай медальдар мен ордендер аландар 131 адам жне Бкілодаты ауыл шаруашылыы крмесіне атынасандар 1071 адам болды. Оларды ішінде жер ауып келген неміс лтыны кілдері де бар.
Ауыл шаруашылыында ты жне тыайан жерлерді игеру кезінде азастан ерекше республика боланы белгілі. Онда жер аударыландар ты жерлерді игеруге атысып ана оймай, шаруашылыты ркендетуге белсене атсалысандарды атарынан табылып отырды. Сол облыстаы М.Геринг басаран шаруашылы, араанды облысы Тельман ауданындаы озат колхоздар, ондаы араралы ауданыны 1954 ж. Ленин оденімен марапатталан Тельман атындаы колхозды басармасы В.Мюллер жне басалары осыны айаы. Павлодар облысында жер аударылан халытардан “Ты жне тыайан жерлерді игергені шін» медалін 415 азаматы иеленді. Солтстік азастан облысында ауыл шаруашылыында жмыс істейтін 666 жер аударылан адам кктемгі егіс кезінде тапсырманы 28 860 ебеккнге артыымен орындааны шін сыйаылар алды. 1957 ж. Отстік азастан облысыны «Матарал» совхозында жер аударыландардан рамында 20 адамы бар егін шаруашылыымен айналысатын Мелонаев басаран бригадасы ебекте ызыл Ту белгісін жеіп алып, барлы бригада мшесіні райсысы 300 сомнан 500 сома дейін сыйаы алса, Ленгір ауданыны «Пятилетка» колхозыны мшесі Мадлы-Халал-оглына бір жылда 1950 ебеккн орындааны шін 20 центнер бидай берілді. Сол кездегі тртіп пен ммкіншіліктер бойынша ебек адамдары осылай ынталандырылды.
Алматы облысында Кавказдан жер аударылан халытардан 20 750 адам трды. Олардан 20 адам 1954 жылы Бкілодаты ауыл шаруашылы крмесіне атысып, оны ішінде 8 адам наградталан жне Алматы темекі совхозыны бригадирін Аирахов Социалистік Ебек Ері атанды.
1947-1951 жж. КСРО бойынша ауыл шаруашылыында жер аударылан халытарды кілдерінен айрыша ебектерімен кзге тсіп Социалистік Ебек Ері атанан 7 адамны 5-еуі азастан Республикасынан шыан. Мысалы отбасында 8 адам арнайы комендатурада тіркеуде трса да, арашай Кубанова Нузул Хачья-ызына 1948 ж. 8 майда ызылшадан нім аулудаы лкен жетістігі шін осындай ата берілген. Отбасыны 6 адамы арнайы комендатураны тізімінде тран, неміс лтыны азаматы Шмидт Петр Абрамович 1949 ж. 9 азанда мал шаруашылыында жмыс істеп, мал тлдетуде лкен ксеткішке жеткендігі шін осы ататы алан. 1950 ж. 28 наурызда ант ызылшасын сіруде ерекше ебегімен танылан, трік азаматшасы Мамедова Жамиля Мамедызы Социалистік Ебек Ері иегері атанса, 1950 ж. арашай ызы, отбасында комендатураны тізімінде 6 адамы тран Шидакова Патия Магаметызы ант ызылшасын жинаудаы ие болан. Сол сияты 1951 ж. 21 тамызда ызылша совхозында егін жинаудаы рекордты крсеткіші шін, поляк, комендатураны тізімінде тран отбасыны 4 адамы бар, комбайнер Иосиф Адольфович осы ататы алды. Ал егінші, кріс лтыны кілі Огай Но Ок «рмет Белгісі» жне «Ебек ызыл Ту» орденімен бдан баса кптеген медальдар, грамоталармен марапатталан. Мндай мысалдарды кптеп келістіруге болады.
Кштеп жер аударылан халытарды ебектегі ерен ерліктерімен кзге тскендері кп. Оларды жергілікті халытармен бірге нерксіпте, транспортта атаран жмыстары, р жерлерде жргізілген оамды рылыстарды салуа атысандыы, сол кездегі ауылда болып жатан шаруаларды бріне араласып, соыстан кейінгі еді есесін ктеруге осан лесі зор.
Кштеп оныс аударылан халытарды азастанны соыстан кейінгі нерксіп пен транспортты дамыту саласындаы ебектері де зор.
Соыстан кейінгі жылдары азастанны нерксіп салалары соыса ажет деп шыарылан німдерін ысартып, бейбіт мірге ажет нім шыаруа кірісті, халы ттынатын тауарларды кбейтуді ола алды. Шикізат орына бай елімізді азба байлытарын игеру, оны ндіру кеейтілді, сйтіп азастан сол кездегі одатас республикаларды шикізат кзімен амтамасыз ететін негізгі орларды отаны болды.
азастан нерксібіні дамуы соыстан кейінгі жылдарда соыса дейінгі арынынан екі еседей асып тсті. Бесжылдыта азастанда ара жне тсті металлургия, тау-кен ндіріс саласы ркендеді.Зауыттар, кмір нерксібі жабдытары, сталы станоктар, ауыл шаруашылыына ажетті ралдар мен жабдытар шыара бастады. німдерді жаа трлерін шыаратын ауыр машиналар зауыттары, мнай ксіпшіліктері німдері арттырылды. Елімізді жеіл нерксіп орындары да арапайым болса да ел ттынатын аса ажетті тауарлар шыарымын айтарлытай жетілдірді.
Соыстан кейінгі жылдардаы бой ктерген нерксіп объектілерінен баса жылулы станциялары бой ктерді. азастанны жаа нерксібін дамыту барысында 5200 нерксіп орны, 6000 – нан астам ірі ксіпорын салынып, алпына келтірілді.
Осы жылдарда республикамызды ркендеуіні барлы кезедерінде алдымен транспортты дамуына айрыша кіл блінді.
Темір жол салу соыс жылдарымен салыстыранда 25 пайыза сті, яни зындыы 8212 км темір жол линиясы іске осылды. Онда Амола-арталы аралыында 806 км темір жол салынса, Гурьев – андааш арасында 517 км жне Орск- андааш аралыында 262 км жол салынып іске осылды. Оан 40000 мы жер аударылан немістер (17 мен 50 жас аралыындаылар) атыстырылды.
йткені осындай жмыстара кбінесе жер аударыландар, лагерлерде жазасын тегендер жіберілді. 1946-1958 жылдары республикамызды барлы территориясын иыстыратын солтстіктен отстікті байланыстыратын теміржол рлысы 8212 км-ден 10297 км дейін, яни 25,5 % сті.
Соыстан кейінгі жылдары жмысшы кші соыстан айтандармен толытырылды. Олармен бірге жер аударыландар да азастанда нерксіп рылыстарын салуа етене араласты. азастана арнайы оныстандырыландардан республикамызды халы шаруашылыы саласында жалпы 178 454 адам жмыс істесе, оларды ксіпорындар мен рылыс мекемелерінде істеген 54 099 адам болды. Бейбіт жадай болса да жер ауып келгендерден 50-ші жылдары 18 064 артайан, мгедек жне баса жмыса жарамсыз адамны 5 017-і ксіпорындар мен рылыс мекемелерінде ауру-сырауына арамай жмыса тартылды.
Жер аударыландар соыс кезінде скерге жарамды болса да бірден ораныс объектілеріне, зауыттар мен фабрикалара, жаадан салынып жатан нерксіп орындарына ара жмыстара жіберілгендігін айтты. Соыстан кейін оларды кейбір ыты шетеулері алынанымен сол жмыс орындарында алдырылы. Оларды ішінде 16 жаса дейінгі жас балалар да ксіпорындарында жне шахталарда жмыстара тартылан. 1947 ж. жер аударыландардан 12 мен 16 жас аралыындаы 15 133 жас жеткіншек азастанда жмыса тартылан еді.
Олар жатын орынны нашарлыына, азы-тлікті лсіздігіне, жмысты ауырлыына да ттеп бере білді. Сол кездегі жетпейтін маман иелеріні де орнын толтырып, оларды атарынан ататы тракторшылар, комбайншылар, жргізушілер шыты. Ксіпорындар мен нерксіп орындарында жауапты станок тетіктерін жасы игере білді. Оларды арасынан ебек озаттары, стахановшылар жне з міндеттерін жздеп, мыдап орындаушылар да крініп жатты. Мселен, араанды ЦЭС–да, Балаш зауытында, Жезазан руднигінде жер аударылан йелдер арасынан шыан екпінді бригадалар болды.
Жер аударылан халытар кілдері Алматы ГЭС рылысын салу кезінде, Алматы паровоз депосында, “Кельмашатуголь” жне Шыыс азастан облысындаы «Убаредмет» рудниктерінде, ызылорда облысы Арал ауданындаы тз тресінде, сульфаткомбинатында жне суроверсон ксіпорындарында з жмыс нормаларын артыымен орындаса, жалпы нерксіп пен транспортта олардан 254 екпінді, 45 стахановшылар шыты.
Жалпы Кеес кіметіні уын-сргін саясаты тылдаы трындарды леуметтік-экономикалы жадайын да иындатты. Біра сол кездегі жалпы жмысшы ауымыны ебекте крсеткен ерліктері ерекше. Жер аударылан халытар да нерксіп пен транспорт саласында ажырлы ебектерімен елдегі алпына кетіру, ркендету жмыстарына бар кш жігерлерімен араласты.
Жмысты «азастана жер аударылан халытарды мдени жне ыты жадайы» деп аталатын шінші тарауында азастана кштеп оныс аударылан халытарды білім алуы мен мдени дамуы жне оларды ыты жадайын алпына келтіру туралы айтылады.
Кштеп оныс аударылан халытара “Отанын сатандар” ретінде келген жерлерінде рсатсыз баса жатара шыуа андай тыйым салынса, оларды мектептен кейінгі білім алуларына да сондай шектеулер ойылды.
Балаларды мектепте оыту оныс аудару басармасы мен ішкі істер блімдеріні комендатурасы арылы жргізілсе де, соыстан кейінгі уаыттардаы ауыр жадайдан балаларды оуа тарту мселесі толы шешіле бермеді.
Мектеп жасындаы балаларды оуа амту иын жадайда жргізілді. Жаа жерді материалды иындытара оса бан жер аударылып келген балаларды з ана тіліндегі кластарды бітіргендері жаа ортада аза немесе орыс тілдерін білмегендігі жне таулы айматан жер аударылан Солтстік Кавказ халытарыны лтты-дет рыптары бойынша кейбір жадайда балаларын баса тілде оуа тыйым салатыны серетті.
Дегенмен оушылар здеріні ана тілінде ткен бадарламаларды келген жерлерінде екінші рет аза немесе орыс тілдерінде оуына байланысты, ммкіндігінше тжірибелі малімдер блінгендіктен, оу жылыны соына арай йрететіні байалды. Біра кбінесе бл оушыларды негізгі уаыты тіл йренуге блінгендіктен лгерімі артта алып отырды.
Балаларды мектепте оытуа шектеу ойылмаса да, жоары білім алу жер аударыландар шін те иын мселені бірі болды. Мектеп бітірушілер зі алаан оуларына бара алмады. азастан Жоары Кеесі Президиумыны 1952 ж. 28 мамырдаы №12 хаттамалы шешімі бойынша жер аударыландарды С.М. Киров атындаы аза Мемлекеттік Университетіне, Алматы За, аза кен-металлургия, денешынытыру жне педагогикалы институттар мен консерваторияа оуа абылдауа тыйым салынды. Жер аударыландарды тек азастанны ауылшаруашылы, зоотехникалы, медициналы, Шымкенттегі технологиялы институттарына жне Алматыдан тыс, баса жерлердегі малімдік оу орындарына шектеулі трде ана оуа абылдауа рхсат етілді. Алайда жер аударыландарды балаларынан ол кезде азастан ауылшаруашылы институтында конкурса 20 студент жіберілгенімен, олардан 10 адам ана оуа ммкіндік ала алатын еді. Алматы мал дрігерлік институты конкурса 20 адама, тсуіне 10 адама рхсат ететін. Семей мал дрігерлік институты, Шымкент Технологиялы институты, Петропавл Педагогикалы институты жне араанды медициналы институтыны р айсысы конкурса тскен 15 адамнан 7 ана, Алматы Медициналы институты конкурс келуге 25, тсуіне 12 адама ана рхсат ететін. Сол сияты, араанды Педагогикалы институтына конкруса 20, тсуге 10, останай, Атбе, Семей, Шымкент, Гурьев, Орал, ызылорда педагогикалы институттарыны райсысыны конкрусына 10 адам, тсуіне 5 адамнан ана рхсат болды. Сонда жылына жер аударыландардан республика бойынша барлыы 215 адам конкурса келіп, оны 105-і ана оуа тсуге ммкіндік ала алатын [18].
Оушыларды оумен амту тікелей міндетке алынанымен рылыс жмыстары жаа жргізіліп жатан ірлерде мектептерді жетіспеуі де білім алу жйесіне кп кедергілер келтірді. 1953 ж. Жетісай ірінде бар жоы 320 оушы сиятын 2 мектептік рылыс салынды. Бдан баса сол кезде салыну стіндегі 4 мектепті біреуі ана біткен. Осындай себептерден оумен амтылан 1000 оушы, алан 11 мектепке сиятын 4000 оушы жер аударыландара салынан йлерде оыды. Бндай жадайларда оларды мектепке ажетті оу ралдары да жетіспеді. Мысалы, мектепке ажетті 1222 партаны 630-ы ана жеткізілгенімен, салынып біткен мектептер крнекті ралдармен, оулытармен жне мектеп жиаздарымен жабдыталмады.
Жергілікті басару органдары соыстан кейінгі алпына келтіру жмыстары нтижесінде жер аударылан халытар арасында оамды-саяси жне мдени-кпшілік жмыстарды жандандыра тсті. Шешен тілінде “Къинхьегаман Байракх” (Знамя Труда), “Блокнот агитатора” деп аталатын газет пен радио хабарлама, неміс тілінде кркем жне н хабарлары берілетін болды.
Олара деген сыйаылар, ашалай жне заттай кмектер де беріліп трды. Мысалы, ондай кмекті жер аударыландар арасында аса ажет ететін 2400 адам алса, азастан Жоары Кеесі Жарлыымен “Батыр Ана” орденімен 94 ана, “рметті Ана” орденімен 574 ана, “Ана медалімен” 1424 йел марапатталды. Ал мемлекет тарапынан 2700-ден астам кп балалы аналар кмек аша алып трды.
Жер аударылан халытарды ыты жадайы жне оны алпына келтіру 1955-1956 жылдары КСРО Жоары Кеесі зорлыпен жргізілген оныс аударуды ауыр ылмыс ретінде арап, оамымыза кесірін тигізген атал іс екендігін мойындаан со тзеле бастады.
Шындыты біршама алпына келтіру КПСС-ті ХХ съезінде басталып, 60-жылдарды екінші жартысында тотап алды. Осы аралыта – арнайы комиссияны шешімімен саяси удаланандар жне мыдаан кінсыз сотталандара байланысты халыа арсы засыз актілер жойылды. 30-50 жылдары орын алан халытарды туан отандарынан жер аудару, саяси уына шырату засыз екені мойындалды жне де зорлы-зомбылы рбандарыны ытарын алпына келтіруге арналан баса да актілер абылданды. Сйтіп кезінде, кштеп кшірілген халытарды ытарыны бзылуына жне лтты мемлекеттік Автономияларыны жойылуына негіз болан КСРО Жоары Мемлекеттік органдарыны актілері згертілді. Олара ойылан еріктен тыс талаптар мен шектеулер де оса алынып тасталды.
Ондай шектеулерді алынуы да ртрлі сатыдан тті. Мысалы, КСРО бас прокурорыны 1954 ж. 5 шілдедегі нсауында КСРО Министрлер кеесіні № 1439-649. аулысы негізінде «Арнайы жер аударыландарды ыты жадайларынан кейбір шектеулеріні алынуы туралы» айтылан. Бл олара елді мекеннен шыуа ерік берумен байланысты еді.
1954 ж. кштеп кшірілгендерден кейбір шектеулер алынаннан кейін 1955 ж. КСРО Жоары Кеесіні 13 желтосандаы жарлыыны 2 тармаында «Алыс жерлерге жер аударылан немістер жне оларды отбасыларына ойылан еріктен тыс талаптар алынып тасталсын» деп жазылады. Бл за кші бар шешім еді.
1956 ж. 17 наурызда алматара, 28 наурызда гректер, баларлар, армяндар, 28 суірде ырым татарлары, балар, трік, крд, хемшілі, 1957 ж. 31 азанда Грузиядан оныс аударылып келген тріктермен баса да этникалы топтара байланысты засыздыты жойып, оларды брыны Автономиясы барларын алпына келтіру туралы актілер абылданды. Автономия мселесін алпына келтіру тек Еділ бойы немістері мен ырым татарларына байланысты абылданбады.
Зады кші бар аулылар шыаннан кейін ана кшпен кшірілгендер з бас бостандытарына ие болып, туан отандарына айтуларына ммкіндік алды. Біра осы жарлыты І-тармаында сол лт азаматтарына аударылан жерлерінде тартып алынан зат, мліктері айтарылмайтындыы крсетілді.
1955-1956 жж. зады трде ыты шектеулері алынып, брыны Ресей рамында Автономиялы республикалары мен облыстары айта рылан шешен, ингуш, балар, арашай, алма халыны кілдері з тарихи отандарына айтуа ммкіндік алды. Таылан айып-кінаны жоа шыараннан кейін 50 мы адам з отанына оралуына ниет білдірді.
1955 ж. 13 желтосанда немістерді жне оларды отбасыларына ыты бостанды беріліп, комендатуралардан босатыланымен бл мселе толы шешімін тапан жо. Жоарыда айтыландай, брыны атамекені Еділ бойына оралуа рсат берілген жо. Тоталитарлы жйені салан лаынан айналып ткен, алыс алан халы жо. Жер аударылан халытарды мемлекеттігіні алпына келмеуі де тоталитаризм салан жазылмас жара.
Шектеулері алынаннан кейін Шешен-Ингуш жне Кабардан-Балар республикалары айта рылды, арашай-Черкес облысы айта рыланымен, отанына барушылара брыны жерлері айтарылан жо. Кейбір халытарды з тарихи отанына оралуы іске аспай алды. Оан басты себеп оларды брыны атамекендеріне оныстанан шовинистік элементтерді йымдастыран арсылы озалысы еді. з атамекендерін талап еткен халытарды срауын орындау кейінгі кімет орындарын да лкен сарсаа тсірді деуге болады. йткені оны орындау барысында лттар арасындаы атыыстар ріс алып, ел тыныштыын бзып алу аупі айдан аны крініп трды.
Жер аударылан халытарды басым кпшілігі з Отандарына оралды. Десекте, атамекендерінде орын алан жадайлардан оларды біраз блігі Орта Азия мен азастанда орныып алды. Мысалы, соы халы санаы (1999) бойынша олардан азастан Республикасында тратап аланы: немістер – 353 441 адам, татарлар – 248 952 адам, крістер – 99 657 адам, зірбайжандар – 78 295 адам, крдтер – 32 764 адам, шешендер – 31 799 адам, ингуштер – 16 893 адам.
Тоталитарлы жйе жер аударылан халытарды толытай атамекендеріне оралуына шектеу жасап, оларды міріне, рухани дниесіне, тіліні, салт-дстріні дамуына иянат жасаандыын дерек кздері айындап отыр.
Ендігі жерде жер аударылан халытар Туелсіз азастанны те ыты азаматтары ретінде аза халымен туысан болып етене араласып кеткендігі айын.
Оларды ыты за актілері алпына келтірілгеннен кейін ерікті мір сруге, соны ішінде оуа бар ммкіндіктері ашылып, білім алу мселесі алыпты жадайа ауысты. Оларды арасында ажырлы ебеккерлер, елге танылан, рметті азаматтары да аз емес. азастанны ылымына лес осан кріс, неміс, трік, крт, арашай, зірбайжан т.б. лт кілдері арасынан Э.Г. Босс, Э.Ф. Госсен, А.Г. Рау, А.К. Курскеев, Н.К. Надиров, А.А. Мамедов, К.Н. Мирзоев, А. Османова, И.Т. Пак, ебек армияшылары атарында болан М.П. Лайгер, О. Бадер, Б.В. Раушенбах сияты танымал алымдар, Г.К. Бельгер, А. Реймген, П. Алиев, И.Т. Хаккиев сияты аын-жазушылар, М. Бокаев, М.Т. Мулейманов, А.К. Надиров, А.Б. Надиров, С.И. Сеидов сынды педагогтар т.б. ататы адамдар шыты.
Бгінгі кнде азастанда тратап алан лттар леуметтік-саяси жне мдени орталытарын руа ммкіндік алды. азастан корей, трік, неміс, арашай, алма, шешен, ингуш т.б. кезінде жер аударылан халытарыны кілдеріне здеріні тарихи Отанымен тыыз арым-атынас орнатуа кмек крсетті. Сйтіп, лтты мдени орталытары мен оамды бірлестіктерге жол ашып, негізгі ала ойан масаты – р бауырлас халы арасында лтты арым-атынасты жарасымдыын орнытыруда.
Диссертациялы зерттеуді орытынды блімінде кеестік тоталитарлы жйені салдарынан азастана жер аударылан халытар жне оларды Республиканы халы шаруашылыын алпына келтіріп, дамытуа осан лесі тжырымдалды. Тоталитарлы жйені саясаты кштеп оныс аударылан халытар тадырында ауыр із алдырды. Автономиялары жойылып, атамекендерінен алыс жерлерге кшірілген оларды жаа ортаа бейімделуі иына соты. Орналасан жерлерінде кшірілгендерді саяси ыты жадайы те ауыр болды. Кштеп оныс аударыландара арнайы шыарылан задар, оларды алыпты мір сруіне шек ойды.
Жер аударылан халытарды мнда орналасан со республика ішінде бір жерден екінші жерге кшіру таы жргізілді. Бны екі себебі болды. Бірінші, жер аударылан халытар арзан жмысшы кші ретінде олданылса, екінші, ауыр трмыс тауыметіне, атал тртіптерге шыдай алмаындытан оларды ашуын тотату масатында алалардан, аудан орталытарынан, теміржол станцияларынан алыс аудандара кшірілді. Бл сол кездегі елдегі иыншылытарды ауырлатты, осымша кп шыынды талап етті.
Соыстан кейін тек жер аударыландарды ана емес, жалпы халыты трымысты-материалды жадайалары ауыр болды. Себебі, халы шаруашылыында соыс салан ауыртпашылытан арылу оайа соан жо. Халы шаруашылыыны нерксіп, транспорт саласында, рылыста, ауыл шаруашылыында жмысшы кші, оны ішінде мамандандырылан жмысшылар жетіспеді. Жер аударылан халытара арналып салынатын й рылыс материалдары, ке олданылатын тауарлар тапшы еді. ндірістік ксіпорындарыны негізгі орларыны жадайы тмен болды. Халы шаруашылыына е керекті электроэнергия уаты, шикізат материалдары жетіспеді. Алыс аудандара орналастырыландара ауылшаруашылыы шін жер жыртуа техника немесе егіске себетін днді-даылдар болмады. Халы шаруашылыын тез арадан алпына келтіруге жаа техниканы мегерген мамандарды жне жмысшы кшіні жетіспеуі лкен кедергі болды. Осындай алпына келтіру шараларын іске асыруа барлы халытар жмылдырылды.
Жер аударылан халытар да халы шаруашылыын алпына келтіріп, дамытуа барын салды. Олар нерксіп пен транспорт жне ауыл шаруашылыы салаларындаы ажырлы ебектерімен елдегі экономиканы ктеруге атсалысты. Халы шаруашылыын алпына келтіріліп, дамуынан елді трмысты жадайы тзеле бастады. Халы шаруашылыыны алпына келтірудегі ерен ебектерімен жер аударылан халытар арасынан кптеген ебек озаттары танылды.
Дегенмен жер аударыландара арналып шыарылан атал тртіптер оларды шетеулері алынана дейін кшін жойан жо. йткені білім алуларына, з еркімен оныс аударуларына немесе еріктен тыс жмыстара рсат шектеулі болды. 1956 ж. оларды шектеулері алынаннан кейін атамекендеріне оралуларына, ерікті білім алуларына т.б. бар мміндіктер ашылды.
Тоталитарлы жйе жер аударылан халытарды барынша тсаулап стады. Халытарды жер аударту оларды тіліні, дініні, салт-дстріні дамуына кедергі келтіріп, болашатарыны рып кетуіне кеп сотырды.
Осы уаыта дейін пия кйінде алып келе жатан ебек армиясы немесе ебекпен тзеу колониялары туралы бгіндері ммкіндігінше зерттеліп ашы айтылуда. азастанда брыны он бес одатас респуликаларды ішінде бірінші болып тыш рет ебек армияшыларыны сиезін ткізіп, оан атынасан ардагерлерді басын біріктіріп, кім, ай жерде боланы туралы мліметтерді айындап, оларды соыстан кейінгі халы шаруашылыындаы ебектерін ескеріп, еске алу нышандарына жол ашты.

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1 Бугай Н.Ф. Правда о депортации чеченского и ингушского народа // Вопросы истории, 1990. -№ 7. -С.32-44; Его же. Погружены в эшелоны и отправлены к местам поселений…// История СССР, 1991. -№ 1. -С.143-160; Его же. Иосиф Сталин – Лаврентию Берия: «Их надо депортировать». –М.: Дружбы народов, 1992. -286 с; Его же. 40-е годы: «Автономию немцев Поволжья ликвидировать…» // История СССР, 1991. -№ 2. -С.172-180; Его же. К вопросу о депортации народов СССР в 30-40-х годах // История СССР, 1989. -№ 6. -С.35-114; Его же. Л. Берия – И.Сталину: Согласно Вашему указанию (о депортации народов в республику Средней Азии и Казахстана). -М.: АИРО-ХХ, 1995. -С.319; Земсков В.Н. Спецпоселенцы в СССР 1930-1960. -М.: Наука. 2003. -С.306.; Его же. Заключенные, спецпереселенцы, ссыльнопоселенцы, ссыльные и высланные // История СССР, 1990. № 5. -С.151-165.; Его же. К вопросу о репатриации советских граждан. 1944-1951 гг. // История СССР. –1990. -№ 4. -С.26-41.; Некрич А.М. Наказанные народы. -Нью-Йорк, 1978; Соныкі. Наказанные народы: [к истории депортации народов в СССР в годы сталинщины, в.т.ч. в Казахстане] // Нева, 1993. -№ 9. -С.223-261.
2 Козыбаев М.К. История Казахстана // (учебник для 10 класса русской школы). -А., 1992. -С.209-215; Его же. История Казахстана. Хрестоматия. Авт. – сост. Козыбаев М., Козыбаев И. -А.: Атамра – Казахстан, 1994. -256 с.; Его же. История и современность. -А-Ата.: ылым, 1991. -С.252; Его же. Атадатар аиаты. -А.: аза университеті, 1992. -272 б.
3 Алдажуманов К.С. «Теплушки гнали в Казахстан» // Казахстанская правда. –1996, 20 февраля; Он же, Алдажуманов Е.К. Депортация народов – преступление тоталитарного режима. – А.: Фонд «ХХ век», 1997. -С.16; Его же. Кштеп кшіру: жымысы саясат, басыншылы рекет // аза тарихы, 1997. -№ 4. -33-б.; Его же. Депортация народов в Казахстан // Наука Казахстана, 1996. -1-15 февраля.
4 Кичихин А.Н. Советские немцы: откуда, куда и почему? // Военно-исторический журнал, 1990. -№ 8. -С.32-38; Там же. -№ 9. -С.28-38; Вормсбехер Г. Немцы в СССР // Знамя, 1988. №11. -193-203 c.; Бургарт Л.А. Немцы в Восточном Казахстане: (депортация и жизнь в условиях режима спецпереселения (1941-1956 гг.). Восточный Гуманитарный институт. Усть-Каменогорск: Упрполигарфиздат, 1997. -С.251; Емельянов В.П. Нужна ли нам республика немцев Поволжья. –Саратов, 1991. -31 с.; Фитц А.В. Боль в наследство: Советские немцы: история через судьбы. –Ташкент: Еш гвардия, 1990. -С.110.
5 Козыбаев М., Едыгенов Н. Труд по имя Победы. –А.: Казахстан, 1995. -121 с.; Алдажуманов К.С. Трудармейцы Казахстана: история и судьбы // Материалы Конгресса немцев – трудармейцев Казахстана. -Алматы, 1997 г. 28-89 августа. –А., 1998. –С.15-69; Баймаханов М. Депортация народов и прав человека: политико-правовые проблемы // Депортация народов проблема… -С. 20-27; Его же. Юридические аспекты депортации народов // Мысль, 1996. -№ 3. -С.74-78.
6 Омарбеков Т. азастана анша халы кшіп келген? // Аиат, 1994. -№ 1. -44 б.; Соныкі. Депортация: корейлер асіреті // Аиат, 1997. -№6. -35-38- бб.; Соныкі. Депортация: ырым, Кавказ жне Еділ бойы халытарын уындау // Аиат, 1997. -№ 4. -19-23-бб.; т.б.
7 Кан Г.В. Корейцы Казахстана. – Алматы: Казахстан, 1994. -240 с.; Его же. Корейцы в Казахстане: прошлое, настоящее, будущее // Центральная Азия и Кавказ, 2002. -№ 1. -С.159; Хан Г., Ким Г.Н. Социально-культурное развитие корейцев Казахстана. -А-Ата.: Казахстан, 1989. -С.260; Ким Г.Н., Мен Д. История и культура корейцев Казахстана. –Алматы: ылым, 1995. -С.346.
8 Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980 гг.). -А-Ата.: ылым, 1991. -192 с.; Алексеенко А.Н. Сельское население Казахстана 1920-1990 гг. –А., 1994. -С.125; Татимов М. Влияние демографических и миграционных процесс на внутриполитическую стабильность республики Казахстана // Саясат, 1995. -№ 5. -С.18-23; Соныкі. Демографическая депопуляция: [стратегические последствия сложившейся ситуации в Казахстане] // Мысль, 1997. -№ 3. -С.30-35; ожекеева Л.Т. Депортация народов в Казахстан: основные принципы и тенденции / Сборник статей. Алматы: ЖенПИ, 1999; Асылбеков М.Х., дайбергенова А.И. азастан халыны леуметтік-демографиялы жадайы (1939-1959 жылдар). -Алматы: ркениет. 2005. -160 б.
9 Дильманов С.Д. Исправительно-трудовые лагеря на территории Казахстана (1930-1956 гг.). Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук. –Алматы, 2002. -350 с.; Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы. –Алматы: Арыс-Казахстан, 1998. -С.428; Из истории немцев Казахстана 1921-1975. -Алматы-Москва: Готика, 1997. -375 с.; Сборник законодательных и нормативных актов о реаблитации жертв политических репрессий. -Москва: Республика, 1993. -223 с.; История Российских немцев в документах (1763-1992 гг.). -Т.І,ІІ. -Москва:МИГУП, 1993. -447 с.
10 Кульбаев Т., Хагай А. Депортация. -Алматы: Днекер, 2000. -272 с.; Орымбаев А.Т. Депортация чеченского и ингушского народов в Казахстан в годы Великой Отечественной войны и их положение в послевоенные годы. Астана: Парасат лемі, 2006. -84 с.
11 Кыдыралина Ж. Депортированные народы в Казахстан. Алматы: ылым, 1999. -188 с.; Ее же. Спецпереселенцы и трудармейцы в Западном Кахахстане (1937-1957 гг.). Дис.... к.и.н. –Алматы, 2000. -158 с.; Калыбекова М. Казахстан как объект переселения депортированных народов (1937-1956 гг. Исторический аспект). Дис.... к.и.н. –Алматы, 2005; Фризен А.Н. Участие советских немцев в развите сельского хозяйства Казахстане 1950-1970 гг. -Алматы. 1990 г. Дис.... к.и.н.
12 Шабаев Д.В. Правда о выселении балкарцев. –Нальчик: Эльбурс, 1994. -287 с.; Курдаев Т.А. Книга народной памяти. -Алматы: Казахстан, 1996. -104 с.; Боков Х.Х. Дорога печали и мужества (о депортации народов Северного Кавказа 1944 г.). -М.: Б/и, 1992. -С.26; Ндіров Н. Тадыры ауыр халыпыз: крдтер // Аиат, 1992. -№ 2. -68-71-бб.; Соныкі. Крд халыны арманы туелсіздік // Ана тілі, 1997, 18 желтосан.
13 Бельгер. Г. Автобиографические эскизы. -Алматы: «Жібек жолы», 2004. -117 с; Ауман В.А. Две жизни – одна судьба. -Москва: Брайтенарбайт, 2004. -С.23; Балапанов Ж. Адал ебек - а ниет. -Алматы: «Атамра», 2000. -188-195- бб.; Жарылганов Ш. Казахи спасли нас //Знамя труда, 1997, 16 июля.
14 Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы. -Алматы: Арыс-Казахстан, 1998. 428 с.; Из истории немцев в Казахстан 1921-1975 гг. -Алматы-Москва, 1997. -375 с.; Из истории поляков в Казахстане (1936-1956 гг.). -Алматы: ТОО «Издательский дом», 2000. -334 с.; Сборник законодательных и нормативных актов о репрессиях и реаблитации жертв политических репресий. -М., 1993. -223 с.; Истории Российских немцев в документах (1763-1992) гг. -Т.І. -М.:МИГУП, 1993. -168 с.; История Российских немцев в документах (1965-1992) гг. -М.: МИГУП. -Т.ІІ. 1994. -509 с.;
15 Формирование общественного сознания: освоение идей демократического плюрализма и гражданского общества (новые аспекты) / Материалы семинаров, «Круглого стола» и конференции. Казахстанское историко-просветительское общество «Адилет» (Справедливость). -Алматы: Жан, 1998. -108 с.; Депортация народов – преступление тоталитарного режима. /Материалы «круглых столов» и семинаров. Казахстанское историко-просветительское общество «Адилет» (Справедливость). -Алматы. 1996. -158 с.
16 азастан Республикасыны Бас прокуратура жанындаы ыты статистика жне апарат (депортамент) орталыы мрааты. -16-., 1-т., 53-іс, 85-п.; 60-іс, 18-п.
17 Алматы облысты Мемлекеттік мрааты. -646-., 2-т., 2-іс, 7-п.
18 РПМ. 708-., 16/2-т., 91-іс, 112-113-пп.

ДИССЕРТАЦИЯ ТАЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНАН МААЛАЛАРДЫ ТІЗІМІ

1 азастана жер аударылан халытарды ебекке бейімделуі (1937-1950 жж.) // Отан тарихы, 2000. -№ 3-4. -141-145-бб.
2 азастана жер аударылан тріктер туралы // Вопросы Отечественной истории. Сборник статей молодых ученых и аспирантов. -Алматы, 2000. -19-24-бб.
3 азастана жер аударылан халытарды халы шаруашылыына осан лесі / Апаратты дуір: оам, экономика, мдениет, ы: Халыаралы ылыми-теориялы конференция материалдары. -Алматы, 2002, 23 мамыр. -413-415-бб.
4 Жер аударылан халытарды ыты жадайы / азастан жоары оу орындары жйесіні алыптасуы мен даму тарихыны мселелері: Республикалы ылыми-практикалы конференция материалдары. -Алматы, 2003, 18-19 маусым. -215-221-бб.
5 азастана кштеп оныс аударылан халытар арасындаы йелдер туралы / аза ызы: ткені, бгіні, ертеі. Халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары. -2003 ж. 21-22 араша. -І том. –Алматы, 2003. -275-279-бб.
6 лы Отан соысынан кейінгі жылдардаы азастана жер аударылан халытарды орналастыру // л-Фараби атындаы У. Хабаршы. Тарих сериясы, 2004. -№ 4. -97-100-бб.
7 Жер аударылан халытар алай оытылды ? //аза тарихы, 2004. -№ 6. - 92-96-бб.
8 Академик М.. озыбаев зерттеулеріндегі ебек армиясы. Айматар тарихи рдістер контексінде (Екінші асымбаев оулары). // Халыаралы ылыми-тжиірбелік конференция материалдары. -2006 ж. 14-16 желтосан. –Семей, 2006. -232-237-бб.

РЕЗЮМЕ

КОЖАХАНОВА КУРАЛАЙ КАРИПЖАНОВНА

Депортированные в Казахстан народы и их вклад в восстановление и развитие народного хозяйства Республики (1946-1960 гг.)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук
по специальности 07.00.02 – Отечественная история
(История Республики Казахстан)

Диссертационная работа посвящена депортированным в Казахстан народам. Хронологические рамки работы охватывают 1946-1960 гг. Диссертация выполнена на основе архивных документов с использованием достижений новейшей историографии.
Диссертация состоит из введения, трех глав, выводов и списка использованных источников.
Во введении обосновывается актуальность темы, показаны цели и задачи, источниковая основа и методологические принципы исследования, определены хронологические рамки, анализируется новизна и практическая значимость диссертации. Целью исследования является изучение причин и последствий насильственной депортации в Казахстан народов Поволжья, Северного Кавказа, Черноморского побережья и Крыма, а так же корейцев, турков и других этнических групп их вклад в восстановление и развитие народного хозяйства послевоенные годы.
В первой главе «Положение депортированных в Казахстан народов после Великой Отечественной войны» рассмотрены причины насильственной депортации. В результате насильственной депортации, достигшей наибольших размеров в годы Великой Отечественной войны, число депортированных в СССР народов достигло 2 463 940 чел., основная их часть в количестве 1 млн. 200 тыс. была размещена в Казахстане. Источники свидетельствуют, что и на новой земле к депортированным народам относились с недоверием, использовали их в качестве дешевой рабочей силы вдали от городов, районных центров и железнодорожных станций, в отдаленных совхозах и колхозах. Вместе с тем, в работе показано, что большую помощь депортированным в Казахстан народам, испытывавшим трудности, оказало местное казахское население.
Вторая глава «Вклад депортированных народов в восстановление и развитие народного хозяйства в послевоенные годы» посвящена участию вклад депортированного населения в восстановлении и дальнейшем развитии сельского хозяйства, промышленности и транспорта Казахстана. В послевоенные годы спецпереселенцы продолжали ратотать на промышленных предприятиях республики, строительстве новых объектов народного хозяйства. Немцы, чеченцы, ингуши, корейцы и другие переселенцы трудились на шахтах Караганды, рудниках Джезказгана, Алтая, на нефтеромыслах, на предприятиях Актюбинска, Шымкента, Усть-Каменогорска и других городов. Огромен вклад спецпереселенцев в развитие сельскохозяйственного производства. Такие передовые колхозы и совхозы как «Авангард» Чиилийского района Кзылординской области, Алматинский табаксовхоз и другие, где большей частью работников являлись спецпереселенцы были известны далеко за пределами Казахстана.
В третьей главе «Культура и правовое положение депортированных в Казахстан народов» рассматривается влияние и последствия правовых ограничений для депортированных народов в сфере образования, что отразилось на росте их культурно-технического уровня. Анализировано также материально-бытовое положение спецпереселенцев. На основе источников об отмене правовых ограничений спецпереселенцам восстановлении ликвидированных в военные годы автономных образований прослежен процесс и возвращения их на родину. Однако после восстановления правовых норм депортированных народов, снятия всевозможных ограничений, значительная часть спецпереселенцев осела и осталась жить в республике.
Восстановление прав дало возможность как полноправным гражданам республики получить им высшее и специальное среднее образование. Из числа спецпереселенцев вышли известные ученые как Э.Г. Босс, Э.Ф. Госсен, А.Г. Рау, А.К. Курскеев, Н.К. Надиров, А.А. Мамедов, К.Н. Мирзоев, А. Османова, И.Т. Пак, а также писателей как Г.К. Белгер, Л. Вайдман, К. Эрлих, М. Бокаев и другие.
В выводах к диссертации приведены основные результаты исследования, позволившие четче обозначить многие раннее неизученные аспекты проблемы, раскрыть послевоенную историю депортированных в Казахстан народов, оценить их весомый вклад в развитие многих отраслей народного хозяйства. Помощь казахского народа оказала важное значение в адаптации депортированных на новой для них земле.
Основные научные положения и результаты проведенного диссертационного исследования опубликованы в научных сборниках, журналах и в материалах научных конференций.


SUMMARY

KOZHAKHANOVA KURALAY KARIPZHANOVNA

Nations deported to Kazakhstan and their contribution into reconstruction and development of economy of the Republic (1946-1969)

The dissertation on a scientific degree of the historical sciences candidate of a specialty 07.00.02.- Domestic history (History of Republic of Kazakhstan)

Dissertational work is devoted to the nations deported to Kazakhstan. Chronological frames of the work cover 1946-1960 years. Dissertation is prepared on the basis of archive documents with application of the achievements of the latest historiography. Dissertation consists of introduction, three chapters, conclusions, and a list of references.
Introduction brings a justification of the theme topicality, shows objectives and purposes, reference information and methodological principals of the research, determines chronological frames, analyses novelty and practical significance of the dissertation. Objective of the research is to study reasons and subsequences of the forced deportation of the nations of Volga River region, North Caucasus, Black Sea region and Crimea, and also Koreans, Turkish, and other ethnical groups into Kazakhstan, and their contribution to reconstruction and development of economy during the postwar period.
First chapter “Status of the nations deported to Kazakhstan after the Great Patriotic War” considers the reasons of the forced deportation. As a result of the forced deportation which reached its maximum during the Great Patriotic War, number of deported nations in the USSR reached 2 463 940 people, and the biggest number of them (1 million 200 thousand people) was accommodated in Kazakhstan. Resources indicate that even on the new places the deported nations were treated with mistrust, and were used as cheap workforce in distant kolkhozes and sovkhozes far from cities, regional centers, and railway stations. At the same time, it is shown in the work that the nations deported to Kazakhstan who underwent many difficulties had a big support from the local Kazakh population.
Second chapter “Contribution of the nations deported to Kazakhstan into reconstruction and development of the economy during the postwar period” describes participation of the deported population in reconstruction and further development of agriculture, industry, and transport system in Kazakhstan. During the postwar period, the “special” migrants continued working at the industrial enterprises of the republic, building new units for the national economy. Germans, Chechens, Ingush, Koreans, and other migrants worked in Karaganda coal mines, mines of Zhezkazgan and Altay, on oil deposits, on the plants of Aktubinsk. Chymkent, Ust-Kamenogorsk, and other cities. The contribution of the “special” migrants into the national economy is huge. Such leading kolkhozes and sovkhozes as “Avanguard” of Chiliysky region of Kyzylorda oblast, Almaty tobacco-sovkhoz and others, which primarily consisted of the “special” migrants, were known far beyond the borders of Kazakhstan.
Third chapter “Culture and legal status of the nations deported to Kazakhstan” considers the influence and consequences of legal limitations for the deported nations in the sphere of education which reflected on the level of their cultural and technical knowledge. Material and housing conditions of the “special” migrants was also analyzed. On the basis of the resources about revocation of the legal limitations for the “special” migrants to recover autonomic formations which were liquidated during the war, it was tracked a process of their returning to homelands. However, after recovery of the legal norms for the deported nations and cancellation of all limitations, significant part of the “special” migrants settled in the republic. Recovery of the rights gave them an opportunity to get the higher and special secondary education, as all citizens of the republic with full rights. Among the “special” migrants, there are such famous scientists as E.G. Boss, E.F. Gossen, A.G. Rau, A.K. Kurskeyev, N.K. Nadirov, A.A. Mamedov, K.N. Mirzoyev, A. Osmanova, I.T. Pak, and writers, such as G.K. Belger, L. Vaydman, K. Erlikh, M. Bokayev, and others.
In conclusion of the dissertation, it is summarized the main results of the research which gave opportunity to clarify many aspects and problems not studied before, expose the post-war history of the nations deported to Kazakhstan, evaluate their significant contribution into development of many spheres of the national economy. Help of Kazakh people to the deported nations was very important in the process of their adjustment on the new place.
Main scientific statements and results of the prepared dissertational research were published in scientific digests, journals, and materials for scientific conferences.