ОЖ : : 811.512.122'355:636 олжазба ыында

БАЙТЕЛИЕВА ЖАНАР ДРІБЕКЫЗЫ

аза тіліндегі жылы малына атысты фразеологиялы тіркестерді этномдени уждемесі

10.02.06 – тркі тілдері

Филология ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін алу шін

дайындалан диссертацияны

а в т о р е ф е р а т ы

азастан Республикасы

Алматы, 2007

Жмыс азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі

А.Ясауи атындаы Халыаралы аза-трік университетінде орындалды.

ылыми жетекшісі: филология ылымдарыны

докторы, академик.айдар

Ресми оппоненттер: филология ылымдарыны

докторы, профессор Е.Керімбаев

филология ылымдарыны

кандидаты, доцент Ж.Отарбекова

Жетекші йым: Абылай хан атындаы

халыаралы атынастар жне

лем тілдері университеті

Диссертация 2007 жылы «30» арашада саат –де Р БжМ А.Байтрсынлы атындаы Тіл білімі институты жанындаы 10.02.02 – аза тілі жне 10.02.06 – тркі тілдері мамандытары бойынша филология ылымдарыны докторы ылыми дрежесін алу шін диссертация орайтын Д.53.38.01. диссертациялы кеесті мжілісінде оралады (050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29).

Диссертациясымен Р Білім жне ылым министрлігіні Орталы ылыми кітапханасында танысуа болады (050010, Алматы аласы, Шевченко кшесі, 28).

Автореферат 2007 жылы «30» азанда таратылды.

Диссертациялы кеесті

алым хатшысы, филология

ылымдарыны докторы, профессор Ж.А.Манкеева

ЖМЫСТЫ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

Зерттеу жмысыны зектілігі. Егеменді ел болып, туелсіздік туын биік ктерген аза еліні бгінгі тадаы алдына ойан масаты – дамыан елу ел атарына осылу. Бл масата жетуді бір жолы – ай сала болса да барынша ебек етіп, азаты материалды, рухани байлытарын лемге танытуа рекет жасау. Осыан байланысты аза тіл біліміндегі этнолингвистикалы зерттеулерде аза лтыны болмысы, дниетанымы тілінде саталан нды дниелерімен танылуда. Академик.Т.айдарды осы баыттаы «азатар ана тілі лемінде» жне «аза андай халы» атты клемді ебектерін жазу стінде екендігі ылыми кпшілікке белгілі. Сонымен атар алымны жетекшілігімен аза этносыны тілін дниетанымы, салт-дстрі, наным-сенімі арылы зерттеу ісі кеінен ола алынып отыр. Себебі ай халыты болса да оршаан ортаа, кнделікті трмыс-тіршіліктегі ажеттіліктерге байланысты санасындаы ойы, ымы тілі арылы жарыа шыатыны азіргі тіл білімінде антропоцентристік баыт арылы длелденуде. Осыан байланысты этномдени мра, лтты таным негізінде жасалан айшыты тжырым ретінде фразеологиялы тіркестерді (ФТ) зерттеуді мні зор. Осындай халыты жадында саталып бгінгі кнге жеткен сз байлыымызды жинап, толы мегеріп, зіндік наыш-бояуымен келесі рпаа табыс ету – бгінгі тадаы аза тіл білімінде алыптасан этнолингвистика саласыны негізгі міндеттеріні бірі.

аза халыны лтты болмысы мен танымын крсететін аза тіліні сбелі абаттарыны бірі – трт тлікке байланысты, оны ішінде жылы малына атысты траты тіркестер деуге болады. Т.оыровты «аза тіліні траты тееулері сздігінде» берілген 5000 фразеологизмні 1300-і (25 %) жануарлар атауларымен байланысты болса, оны 449-ы й жануарлары болып келеді. рине, бны ішінде е кбі жылы малына атысты фразеологизмдер (103, 22,9 %).

Заман аымына арай ылым да, зерттеу дістері де, трлі баыттарда даму стінде. Трт тлік атауларын зерттеу сонау ХІ асырда тек сипаттау, салыстыру дістерімен шектелсе, соы уаыттарда саластырыла (Номинханов), таырыпты топ аясында арастыру (Тотал), ономасиологиялы негізін анытау (Жанбілов) сияты р алуан объектілік трыдан зерттеліп отыр. Ал соы 10-15 жыл ішінде дамып келе жатан этнолингвистика ылымыны аясында трт тлік ішіндегі жылы малына атысты ФТ мселесі арнайы зерттеу нысаны болан жо. Сондытан да бізді жмысымыз, жылы малына атысты ФР-терді осы аспектіде арастыруа арналды.

Трт тлікке атысты ФТ-терді зерттеуге атысты теориялы мселелерді ылыми негізі С.Кеесбаев,.айдар, М.М.Копыленко, С.Стенова, Г.Смаловаларды зерттеу ебектерінде кеінен арастырылады. ФТ-тер алыптасуыны наты ужділік жне этнолингвистикалы сипаты А.Жылыбаева,.абитхан, Ш.Сейтова, Б.Дина, Ш.арсыбековаларды зерттеулеріні арнайы зерттеу нысаны болан.

аза этномдениетін сипаттайтын зекті арауды бірі – аза тілінде жылы малына атысты алыптасан ФТ-тер. Осыан орай аталмыш зерттеуді масаты – сздік орымыздаы жылы малына атысты ФТ-терді барынша жинастырып, тілдік деректерді молынан беру, оларды маынасын экстралингвистикалы факторлар арылы ашуа талпыныс жасау.

Осымен байланысты лтты болмыс пен тл мдениетті тану мен танытуа байланысты тілде алыптасан жылы малына байланысты ФТ-терді, тарихи-этнографиялы деректерді, этнолингвистикалы сипатын зерттеу, талдауды зектілігі дау туызбайды. Сондытан да бл таырыпты этнолингвистикалы трыдан алынып, арнайы арастырылуы жне жылы малына атысты ФТ-терді халымызды ертедегі дниетанымы мен наным-сенімдерін, салт-дстрлерін, леуметтік-оамды факторлара атысты ымдарына негіз болып, абстракцияланып, уаыт те келе адамды бейнелеуге, танытуа дйек болуын тілдегі наты да, бай тіл деректері негізінде анытау, длелдеу – зерттеу жмысыны зектілігі болып табылады.

Зерттеу жмысыны нысаны. аза тілі тілдік деректеріндегі жылы малына атысты ФТ-терді танымды мні, жасалу жолдары мен этнолингвистикалы табиатын ашу – зерттеуді нысанына жатады.

Зерттеу жмысыны пні. аза тіліндегі жылы малына атысты ФТ-терді этнолингвистикалы сипаты.

Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері. Зерттеу жмысыны масаты – аза тіліндегі жылы малына атысты ФТ-терді этномдени уждемелерін анытау. Осы масата сай алдымыза тмендегідей міндеттерді ойды:

• жылы малына байланысты аза тіліндегі жне баса тркі тілдеріндегі зерттеулерге, мліметтерге таырыпты-маыналы трыдан ылыми шолу жмысын жргізу;
• аза тіліндегі жылы малына атысты ФТ-терді жинастырып, таырыпты топтара жіктеу;
• аза тіліндегі жылы малына атысты ФТ-терді ужділік сипатын анытау;
• аза тіліндегі жылы малына атысты ФТ-терді этнолингвистикалы табиатын экстралингвистикалы факторлар арылы айындай отырып, маынасын ашу;
• тркі тілдеріндегі жылы малына атысты ФТ-тердегі састытар мен айырмашылытарды анытау;

Зерттеу жмысыны діс-тсілдері. Диссертациялы жмысты масат-міндеттеріне сйкес тарихи-салыстырмалы, сипаттамалы зерттеу, жйелеу, таырыпты-маыналы топтастыру, этнолингвистикалы талдау дістері олданылды.

Зерттеу жмысыны дереккздері. Зерттеу жмысыны дереккздеріне: аза тіліні фразеологиялы сздігі (І.Кеесбаев, 1977),.айдарды «Халы даналыы» жне «Тысяча метких и образных выражений» сздіктері, Р.Сыздыты «Сздер сйлейді» ебегі, аза тіліні тсіндірме сздігі (он томды: 1974-1986), аза тіліні ысаша этимологиялы сздігі (1966), аза тіліні айматы сздігі (2005), Кыргыз тилинин фразеологиялык сздг (Ж.Осмонова, К.Конкобаев, Ш.Жапаров, 2001), Trk ataszleri (1993), Древнетюркский словарь (1969) жне С.Стенованы, Ж.Бабалылыны, Х.Арынбаевты, А.Тотабайды, С.асимановты.Ермековты ебектері, халы ауыз дебиеті лгілері алынды.

Зерттеу жмысыны дістанымды негіздері. Зерттеу жмысына аза тіл біліміндегі.айдар, Р.Сызды, М.М.Копыленко, Е.Жанпейсов, Н.Улиев, Ж.Манкеева т.б. алымдарды зерттеу аидалары теориялы-дістанымды трыдан басшылыа алынып, жмысты орындалып шыуына ылыми негіз болды.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы мен нтижелері. Бл жмыста аза тіліндегі жылыа атысты ФТ-терді этномдениетпен сабатастыы этнолингвистикалы аспектіде арнайы зерттелініп, тмендегідей наты нтижелер орытындыланды:

• жылы малына атысты ФТ-тер жинаталып, таырыпты-маыналы топтара жіктелді;
• жылы малына атысты біршама ФТ-терге этнолингвистикалы тсінік берілді;
• жылы малына атысты ФТ-терді этнолингвистикалы сипатын дйектейтін уждік белгілері аныталды;
• жылы малына атысты ФТ-терге йыты болан біршама сздерге этимологиялы талдау жасауа талпыныс жасалды.

Зерттеу жмысыны теориялы маыздылыы. азіргі уаыт талабында белгілі бір лт этносыны дниетанымын, ой-санасын, ркениеті мен мдениетін тіл арылы, оны апараты арылы білу – е маызды да зекті мселелерді бірі. Бл – азіргі аза тіл біліміндегі антропоцентристік баыта толыымен сйкес келеді. Осы трыдан аланда аза тіліндегі жылы малына атысты ФТ-терді табиатын этнолингвистикалы трыдан талдап ашып беру, оларды этномдени маыналарын анытау, «тіл мен лт», «тіл мен мдениет» аидасына сйкес интерпретация жасауды мні ерекше. Осымен байланысты зерттеу барысында жасалан тжырымдар мен наты нтижелер аза тіл біліміні этнолингвистика, лингвомдениеттану салаларыны алыптасуына з дегейінде теориялы лес оса алады.

Зерттеу жмысыны практикалы маыздылыы. Зерттеу жмысы нтижелерін жоары оу орындарында оытылатын – тіл тарихы, лексикология, фразеология, этнолингвистика, лингвомдениеттану салаларыны теориялы курстарын оытуда, трлі арнаулы семинарлар мен курстарды жргізуде пайдалануа, олдануа болады деп санаймыз.

Сондай-а, зерттеу жмысы нтижелерін, лексикографиялы тжірибелерде – сздіктер растыруда, шешендік нерде т.б. мдени коммуникация ызметтерінде де практикалы трыдан тиімді пайдалану трысынан ндылыы бар деуге болады.

Зерттеу жмысы бойынша орауа сынылатын тжырымдар.

• аза тіліні сздік орында жылыа атысты алыптасан ФТ-тер – лт болмысы мен мдениетін сипаттайтын негізгі этномазмнды апарат кздеріні бірі;
• жылы малына атысты ФТ-терді жасалуына жылыны жасы мен жынысына, тегі мен табии ерекшеліктеріне, дене мшелеріне, тр-тсіне, жылы ауруына, сыны мен бабына, мінезіне, трлі жай-кйі мен имыл-озалысына, жылы шаруашылыына, ат-бзелдеріне атысты этномдени атаулар уж болан;
• жылы малына атысты ФТ-терді толы жинатап, оларды жасалу уждерін ашып крсету – этнолингвистика мселелеріні бірі;
• жылы малына атысты алыптасан ФТ-тер халымызды дниетанымы мен наным-сеніміне, салт-дстріне, леуметтік-оамды факторлара байланысты бейнесін жасауа атысты коннотациялы сипаттаы тілдік бірліктер;
• жылы малына атысты ФТ-дерге кбінде жылыны тек жасы асиеттері негіз болан;
• зерттеу материалы таырыпты-маыналы топтара сараланды.

Зерттеу жмысыны талылануы мен жариялануы. Зерттеу жмысыны негізгі мазмны мен нтижелері М.Х.Дулати атындаы Тараз мемлекеттік университетіні йымдастыруымен ткен М.Мырзахметлыны 75 жаса толу мерейтойына арналан “Трік халытары дебиеті тарихыны зекті мселелері: ткені, бгіні жне ертеі” атты Халыаралы ылыми-теориялы конференцияда (Тараз, 2005), Тараз мемлекеттік педагогикалы институты йымдастыран “Жас алым – 2005” атты Республикалы ылыми-практикалы конференцияда (Тараз, 2005), академик.Айтбаевты 70 жылды мерейтойына байланысты ткен «Академик.Айтбайлы жне тіл біліміні мселелері» атты халыаралы ылыми-теориялы конференцияда (Алматы, 2007), А.Байтрсынлы атындаы Тіл білімі институты жанындаы «Лингвистикалы жма» атты ылыми-дістемелік лингвистикалы семинарда (2007, маусым) баяндалып, таырыпа атысты ылыми басылымдарда 4 маала жарияланды.

Зерттеу жмысыны рылымы. Зерттеу – кіріспеден, екі тараудан, орытындыдан, пайдаланылан дебиеттер тізімінен жне осымшадан трады.

НЕГІЗГІ БЛІМ

Диссертацияны кіріспе блімінде таырыпты зектілігі, зерттеу нысаны, пні, масаты мен міндеттері айындалып, жмысты ылыми жаалыы, теориялы жне практикалы маызы, орауа сынылатын тжырымдар зерттеу барысында олданылан дістер, пайдаланылан тілдік дереккздер, жмысты жариялануы туралы млімет беріледі.

Жмысты бірінші тарауы «аза тіліндегі жылыа атысты таырыпты-маыналы топтарды этномдени мні» деп аталады. 1.1. «Жылы ымыны мдени, тарихи, этнографиялы, тілдік т.б. трыдан зерттелу жайы» атты бірінші тараушада трт тлік мала, оны ішінде жылыа байланысты тілдік бірліктерді кне жазба ескерткіштерден бастап бгінге дейінгі жары крген ебектерде керегінше сз боландыы айтылады. Жалпы тркітануда жылы малы атауларын сз еткен авторларды ішінде Н.Махмудов (збек тілі), Р.Г.Ахметьянов (татар тілі), А.Шынарды (трік тілі) ебектеріні орны айрыша. Сондай-а, Т.Дшеналиева (ырыз тілі), Т.Урунов (збек тілі), М.Н.Губогло (гагауыз тілі), Э.Ф.Ишбердин (башрт тілі), К.А.Новиков (тыс-манжр тілі), Ц.Д.Номинханов (тркі-монол тілдері) т.б. сияты алымдар з зерттеулерінде жан-жануарлар лексикасын р ырынан арастырып, оны ішінде жылы малына атысты пікірлерін де берген.

аза тіл білімінде трт тлік мала атысты атаулар мселесі ХХ асырды екінші жартысынан бастап Ш.Жанбілов (1953),.Жаыпов (1983), Т.В.Линко (1989), С.К.Стенова (1990), М.С.Бейсенова (1997), Б.Тлепин (1997), Р.З.Панзарбекова (1998), Б.С.Тотал (2005), Н.Айтбаева (2007) т.б. сияты тілші-алымдарды диссертацияларында жйелі сз болады. Сондай-а, Е.Жанпейсов, О.Наысбеков, Ж.Бабалылы, Х.Арынбаев,.Ермеков, А.Тотабаев, С.асиманов,.С.Ахметжанов, Ж.Сейітлова т.б. алымдарды зерттеу маалалары мен ебектерінде жылы малына атысты мселелер р ырынан арастырылды.

Келесі 1.2 «Жылыа атысты ФТ-терді таырыпты-маыналы топтара блуді теориялы негіздері» деп аталатын тараушада аза тіл біліміндегі тілші-алымдарды таырыпты топтара блуде сынан теориялы тжырымдамалары мен номинация теориясы сз болады.

аза этнолингвистикасы – зерттеу объектілерін зара рі іштей топтастыра зерттеу принципін атал сатауды талап етеді. Бл жйелілік принципі талабынан туындайтын діс-тсілдерді бірі. Акдемик.Т.айдар этнолингвистикалы деректерді «Адам», «оам», «Табиат» деп аталатын ш лкен салаа жіктеуді сынан [1, 19]. алым ана тілімізді сздік орыны мйегі саналатын ФТ-терді басым кпшілігіні ай ксіпке байланысты туындаанына жне азіргі уаыттаы білдіретін ымына арай топтастыруды ажеттілігіне ерекше мн береді.

Дегенмен, бл «Адам», «оам», «Табиат» макротопты жйесіні этнолингвистикалы зерттеулердегі мнін, таырыпты-маыналы, лексико-семантикалы топтастыруды рылымды лингвистикадаы тиімділігін жоары баалай отырып, тілді лт танымымен тыыз байланыста араан зерттеулерде сол ымны атауына не уж болып тр деген зекті мселе номинация теориясына сйенуді ажет етеді. Оны пайдалануды тиімді лгісі аза тіл білімінде баршылы. Мысалы, Б.алиевті, К.Хсайыновты Ж.Манкееваны, Е.Керімбаевты, Р.Шойбековті т.б. зерттеулері бан длел.

Наты айтанда номинация теориясы нысанды, оны ызметін сипаттайтын, атау шін негіз бола алатын ерекшеліктерін, айрыша белгілерін, сапаларын, яни тілдік емес те уждерін анытауа назар аударады. Сонымен, азіргі номинация теориясында зат атауыны негізіне уж болан сол затты ерекше белгілері, асиеттері мен сапалары алынады.

сімдік леміні лтты атауларын зерттеген профессор Б.алиев бгінде алымдарды атауа негіз болатын уждемені орта жйесін трт таырыпты топа (табиат, адам, оам, таным) бліп арастыруды сынып отыранын айта келе, номинацияны бл принципін барлы тілдерге орта мбебап деп тануа болатынын айтады [2, 53].

Профессор Ж.Манкеева атау мен зат арасындаы тілдік емес факторларды жан-жаты зерттемей трып, оны шыу себебін анытау оай бола бермейтінін айта келе тіл біліміндегі атауды (номинацияны) екі дрежесін атап крсетеді:

1) бірінші дрежелі немесе алашы атау (первичная номинация). Ол – атауды аталушы затты асиеттерімен ужделеді.

2) екінші дрежелі немесе кейінгі атау (вторичная номинация). Онда сзді семантикалы дамуы нтижесінде зін тудыран тбірмен маыналы байланысы зіледі [3, 249].

Екінші дрежелі атауды барлы тріні негізінде адам ойлауды ассоциативті сипаты жатады. Ол кбінесе брыннан бар, етене таныс нрселермен сатумен байланысты болады. Яни біз арастырып отыран ФТ-тер – екінші дрежелі атау.

Сондай-а, осы тараушада таырыпты топтара блуге байланысты С.Стенова, Р.Шойбеков, Ш.арсыбекова, Ш.Сейітова сияты алымдарды зерттеулеріндегі тжырымдары да пайдаланылды.

1.3 «Жылыа атысты алыптасан ФТ-дегі ужділік сипаты» деген тарауша іштей 7-ге блінеді.

Ужділік – синхронды тсінік, оны этимологиямен шатастыруа болмайды. Бл мселені профессор М.М.Копыленко: «... труд этимолога в известном смысле заканчивается там, где начинаются усилия мотиволога. Этимолог вскрывает побудительный фактор, признак, который лег в основу наименования, т.е. его мотив. Но закономерности мотивации, наличие или отсутствие мотивированности, группировка мотивов по мотивемам – эти и другие проблемы мотивологии в орбиту внимания этимолога не входят», – деп тсіндіреді [4].

Одан рі осы пікірін натылай келіп, алым тркі тілдеріндегі жануарлар атауларыны уждемелеріне сер ететін негізгі факторларды тмендегіше атап крсетеді: 1) тркі халытарыны здерін оршаан ортаа деген байаышты асиетіні жоары болуы; 2) тілдераралы жануарлар атауларына байланысты дамыан ононимияны болуы; 3) жануар атауларыны екінші бір жануар атауы арылы белгілі млшерде дамуы.

Осы аидаа сйене отырып, зерттеу нысанына сйкес талдау жасау аза халыны аншама асырлар бойы мал шаруашылыымен айналысып, оны бкіл ыр-сырын дрыс тани білгендігіне кзімізді жеткізеді.

1.3.1 «Жасы мен жынысына атысты ужділік» деген тараушада аты айтып трандай жылыны жас ерекшелігіне жне жынысына атысты ФТ-терді ужділік сипаты сз болады. Мысалы, жылыны алты айа дейінгі тлі – лынды желіге байлаана дейінгі кезеде лынша деп атайды (1-1,5 айлы кезе). лыншаты желіге байлауды екі шарты бар. Оны біріншісін аза арала болу десе, екіншісін ркен тастау деген тіркеспен айтан. «арала болуды» мнісі мынада: лынша лаыны ішкі жні сары мамы сияты болады да, тарала келе сол жнді ара ылшы басады. Бл – мараю нышаны, лынды кезеге жеткендігі, байлармана кнбістігі. Ал ркен – лыншаты ішінен тсетін бірінші тоа. Желіні сабасына келген саумалды мама биені лыншаы уыза бгіп ркенін ерте тастайды. ркені тскен лынды жылы малына кнігі шаруа тапжылтпай таниды. Жні жылтыр, кз жанары нрлы, абаы ашы, имылы ойнаы болса, ркені сіп (пісіп) тскендік нышаны. Сондай-а, тілімізде «убас айыр нанын ажылайды» деген ФТ-ті кездестіруге болады. “убас” деген ым жылы малына атысты боланда бауырынан еркек лын ермеген айыра арата айтылады. Ал зінен еркек лын болмаан айыр йіріндегі з кіндігінен емес, баса айырдан туан тай-нандарды жайпап уып, з йірін ызанады. Бл з йіріне шаппайтын, оны басадан ызанатын жылы малыны зіндік бір деті.

Келесі тарауша 1.3.2 «Тр-тсіне байланысты ужділік» деп аталады. аза халыны кшпелі трмыс-тіршілігінде трт тлік малды орны ерекше боландытан оларды тр-тсін де дл анытап, зіне сйкес ат ойып, оны олдана білуге ерекше мн беріп келген. Сондытан да болар халыты дниетанымынан, салт-санасы мен дет-рпынан, наным-сенімінен жылы малыны тр-тсіне байланысты тілдік бірліктер айрыша орын алады.

Белгілі этнолог Ж. Бабалылы жылы тстеріні бір мыа жаын болатынын анытаан. «аза халы бкіл -тсті ыла, баран деп екі текті топа жіктейді. ыла дегені – а, боз, а боз, шаан, шаан боз, тарлан, а тарлан, т. б. Баран дегені – ара, оыр, кк, жасыл, ызыл, кре, жирен, торы, ср, клгін, ла, шабдар, сары, т.т. Халымызды барана жіктеген -тстері табиаттаы кемпіроса тсі негізінде аталан деуге болады», – деп жылы малына тн тстерді атап крсетеді [5].

Ата-бабаларымыз малдаы ала тсті «сауысан ала, ит ала» деп екі топа жіктейді. згермейтін, былмайтын, бір тал тк немесе ылын исайтпайтын, табии тсін, лгі, клем алпын бзбайтын ала жылыны – сауысан ала деп атайды. Табии лгі, пішін, алып сатамайтын, денеде белгілі бір траты орны жо, бірде лкен, бірде кіші, ыыр-исы, трасыз -тсті атты ит ала деп атайды.

Тжірибелі жылышылар мен бапкерлер боз тстіні баран тстіге араанда лсіз болатынын айтады. «аракк не жйрікті алам, не берікті алам» деген мтелден берік аттарды аракк тстен шыатынын байаймыз [6, 41]. Сонымен атар, халымызды тілінде жылы малыны тр-тсіне байланысты алалы жылы, атылы ой, ала тайдай блдіру, ала айырдан ала ая тумаса да, ала тя туады, бір биеден ала да туады, ла да туады т.б. деген сияты ФТ-терді кездестіруге болады.

Жмысты келесі тараушасы 1.3.3 «Сыны мен бабына атысты ужділік» деп аталады. Са заманынан бері арай аза даласы жылыны неше алуан демі, слу мсінділерін баптаан. дебиетші-алым Ж.Ддебаев аза халыны тлпар баптаудаы кп асырлы бай тжірибесі бізді олымыза тгел жетпегенін, оны кпшілігі ерте дуірдегі білгірлермен бірге мыт боланын айтады [7, 5]. р трлі деректер арылы бгінгі рпаа жеткен ат сыны, ат баптау лгілері сол байыры тлпар сыны мен тлпар баптауды зік-зік жрнатары дерліктей ана. аза тілінде жылыны жасына, жынысына, тр-тсіне, мінезіне т.б. байланысты ФТ-термен атар оны сыны мен бабына атысты ФТ-терді де кездесуі осы себепті болса керек.

ХІХ асырда белгілі Кребай, Шоай, Киікбай деген ат сыншылары болан. Сондай-а, азаты лы аыны Абай нанбаевты да аындыпен оса сыншылы асиетін аза ауымы «Атты сыны» леімен танып білді. Осыларды ішінде Кребай сыншыны жйрік атты рбір мшесіне айтан мына сыны айрыша: «тует бас, амыс ла, ой жтынша, сааы ке, оны «гір саа» деген, салпы ерін, блан мойын, лан жал, оян жон, уыс олты, бырты баай, жер соарлы, тазы тізе, ит жіліншік, с топшы, серке сан, шотыы ргек, апан бел».

Тует бас – аза жйріктеріні басы шаын, етсіз болып келеді, амыс ла – лаы амыс сияты тік, ой жтынша – жтыншаы ойды жтыншаына сайды, ке саа – ірейген, ке саа, салпы ерін – ерні салбыраы келеді, блан мойын – аз мойын слу крінгенімен, шабуа жаралан жйрік шін жайсыз. Наыз жйрікті мойны зын емес, бланны мойнындай жмырланып келеді, лан жал – жалы алы да емес, сйы та емес, ланны жалындай майда келеді, оян жон – жоны жмырланып, оян жонданып трады, уыс олты – шынтаы аланыра бітіп, олтыы ашы трады, бота тірсек – жйрікті тірсегі ботаны тірсегіндей маймиып келеді. Маймиан тірсекті арты аятарыны серпіні аламат кшті болады.

Жйрік ата баптау кезінде «ке ішек» болсын деп бие стін беретін болан. Жйрік атты тері р трлі болады. Оны борда тер, ащы тер, тны тер деп блген. Ауыл арасында шапылай жріп бусындырып терлетуді – борда тер дейді. Мндайда шайырланан ара борда шыады. Жйріктерді ара жарыса осып ащы тер шыарады. Терді дмі ышыл келеді. немі ара жарыса осылан жйріктен тны, су тер шыады. Мны млдір тер деп атайды. «Бйгеге осар атыны, ерін алма, терін ал. Креске тсер батырды, кілін жайла, шерін ал» деген маал осындай ат баптау шараларынан туындаса керек.

1.3.4 «Тегі мен табии ерекшеліктеріне атысты ужділік» деген тараушада жылыны тегі мен табии ерекшеліктеріне байланысты ФТ-тер ужділігі арастырылады. аза тілінде жылыны тегі мен табии ерекшеліктеріне атысты мынадай атаулар кездеседі: сйглік, пыра, длдл, азанат, екітгей, арыма, дрбіт, тыр, ашыр, тарпа, керлан, тлпар, талау, мстек, аалтеке, тобыша, текежаумыт, жабы, арабайыр, жора, жйрік, асау, шабан, суын, жайлауыш, алата, бдес, шобыр. Осыларды ішінде кбінде ФТ-терді алыптасуына негіз боландары тлпар, арыма, пыра, длдл, жора, жйрік, тарпа деген атаулар.

аза жылысынан сан алуан жора трлері де шыан. Мселен, жол жора, су жора, шайалан жора, тайпалан жора, тсау жора, шалыс жора т.б. Осы аталан жора трлеріні брі бірдей бааланбайды. Жора жарыстарына су жора, тайпалан жора, шайалан жора трлерін осады жне блар ерекше бааланады [6, 25].

ФТ-тер жасауда кбінде жылыны жасы тымдары алынан. Десек те тарпа, жабы сияты жылыны жоары бааланбайтын тымдары да адамны рескел, дрекі іс-рекеттерін сипаттауда ФТ-тер жасауа уж болан. Мселен, тарпа жігіт, тарпа тайдай ылтылдау, жабы болу, жабыдай жалтадау т.б.

1.3.5 «Жылы шаруашылыына атысты ужділік» деп аталатын тараушада жылы шаруашылыына атысты ФТ-тер ужділігі сз болады. Басты шаруашылыы – мал шаруашылыы болып табылатын аза халы немі здеріні мала туелділігін сезініп отыран. Соны ішінде жылы малыны кшпелілер трмысында алар орны ерекше боландытан сздік орымызда трт тлікті ішіндегі жылы шаруашылыына атысты ФТ-тер де мол кездеседі. Мысалы, жылы кзеуге байланысты тыл кзеу, жылы кзеу, нажын байтал кзеу, нан кзеу, ысыр кзеу, тай кзеу т.б. тіркестер кездеседі. Жылы малыны жас млшеріне арай дстрлі тртіппен оларды йры жалын ыру, ысартуды жылы кзеу деп айтады. Ал, тайды кекіл, шоты алдырмай кзесе, оны тыл кзеу деп атаан. йткені бала-шаа болмаса, онда да ауыл арасында, мал рісіндік жерге болмаса, азата тайды за сапара, жиына міну салты болан емес. Демек, кекіл, шоты іспетті кріктеуіш нышан ажетсіз. Бл тста да шаруаны малсаты психологиясы кзге тседі.

Шу асауларды йреткенде олданылатын шрайлауа байланысты олданылатын дісті шра салу деп атайды. Асау атты стігі ерніне амшыны блдіргесін кигізіп, сабымен брау салады. Шраны детте шу асауа салады. М.уезовті «Абай жолы» романында Оспанны асау тайды йрететін тсында шрайлап деген сз кездеседі. Шра салуды жазушы шрайлау деген нсада олданан: Біра зге асаудан крмеген ызаны кріп, екі жыылып алан Масабай а тайа атты ызаланып алан. латан басып, балыпен буындырып, екі езуін шрайлап, тайды лердей жазалаан (М.. Шы. жинаы, А., 1980, 3 т.). Шаруашылыты жргізудегі, тл ктіп-баптап йретудегі осы рекетті крінісі лындаы даусы раа жетті – «атты иналып, шыыран дауыс шыады» деген маынадаы фразеологизмні жасалуына себеп болан.

Алтыншы тарауша 1.3.6 «Дене мшелері мен ауруларына атысты ужділік» деп аталады. Жылы малыны дене мшелерін тгелдей танып айтып беретін жасы ат сыншылары не бапкерлер бгінде некен-сая. Десек те біз арастыран материалдарды ішінде жылы малыны мшелерін атап крсеткен Ж.Бабалылы, С.асиманов, А.Тотабай сияты этнограф-алымдарымызды ебектерін кездестірдік. Жылы малыны дене мшелеріне байланысты С.асиманов 44 атау, А.Тотабай 46 атау, ал Ж.Бабалылы 84 атауды берген. Осы атаулар тілімізде кптеген ФТ-терді пайда болуына уж болды. Мысалы: ат жалын шты, ат кекілін кесісті, ат лаы крінбейді, ат лаында ойнау т.б.

Ал енді жылыны ауруларына байланысты ФТ-терді сз ететін болса, аза халы лан байта еліні барлы жерінде трт тлікке бірдей келетін індеттерді р тлікке арай зінше жеке атау беріп, р илы шаралар олданан. Мысалы, жпалы топала ауруын жылыда «жамандат», тйеде «арабез», ірі арада «аратала», «ыла», ойда «топала», ешкіде «шекшек» деп атаан.

лынны тамаынан шыан ісіктерді бір трін аза саау, яки «саржа», «шыу» деп атайды. «лындаы саау – нандаы аау» деген тіркесті шыу тарихы осы ауру атымен байланысты.

Халыты р тлікте кездесетін бір ауруды басаша атауы лтымызды трт тлікті жасы тани білгендігінен екені аны. «отыр», «кнтек», «котыр», «ыршаы» деген ауру аттарыны брін отыр деуге болады. Осыларды ішінде жылыа олданылатыны – «ыршаы». ыршаы кбіне алдымен жылыны апталынан жне жаяны стінен басталады да, малды жні сиреп, ресізденеді, айызаы брырап трады. Тілі ыршаы, ыршаы сз секілді тіркестер осы ауру атымен байланысты. Десек те отыр сзі жылыда кездесетін бл ауру трінде олданыла береді. Мысалы, «отыр ат соыр ата жаын жреді» деген маалда кп міністен, ауыр жмыстан, ктімсіздіктен арасы жауыр, сті-басы сауыс отыр болан жылыны орада трса дуала, ашаа, т.б. сйеніп, асынып мазасы кеткенде, жайылыма шыанда кзі сау аттара жаындай алмай, бір жерде ана оттап, озалмай тратын кзіні заибы бар соыр атты тауып алып, соан сйкеніп, соны айналшытап, тіректеп жріп алатын детін айтып тр.

Ал келесі тарауша 1.3.7 «Ат бзелдеріне атысты ужділік» деп аталады. аза халы ат бзелдеріне ерекше кіл блген. Ер-тоым жабдытарын ыздар таатын снді шекей бйымдара сата жасайды. Ер мен баса да жабдытар ркімні жадайына арай снделеді. Ерді снді болуымен атар оны адама жайлы болуына да кіл блінген. за жола немесе сапара шыан адамны ыайлы отыруы, жаумен шайасуында жеіске жетуіне де сер етеді. Ер атты шайас немесе жарыс кезінде тік транда, айналан кездерде адамны ыайлы отыруын, жерге лап тспеуін амтамасыз етеді. Екінші жатан, ер тек ана адамны отыруына, ыайлы рал емес, ата да зиян келтірмейтін рал болуы тиіс. Мны брін жетік мегерген халымызды тілінде осыан атысты трлі ФТ-тер пайда болан. Мысалы: ерттеп міну, ерттеулі аттай, ері мойнынан кетті, ер бзелін тзеді деген сияты ерге байланысты тіркестер бгінде ауыс маынада адама атысты олданылады. Сондай-а, ат бзеліні бірі тізгін сзіне байланысты алыптасан тізгінін жиды, тізгінінен айырылды, тізгінін берді, тізгін шымен келді, тізгінін тарту /тежеу/, тізгінін тартпау, тізгін тартар бер, тізгінін з олына алды, тізгіндеп стады, тізгінге жабысу, тізгінді босатты (жіберді) т.б. ФТ-тер кездеседі.

«аза тіліндегі жылы малына атысты ФТ-терді зерттеуді антропоцентристік аспектісі» деп аталатын екінші тарауда жылы малына атысты ФТ-тер лингвистикадаы тілді адам болмысымен бірлікте арастыруды кздейдейтін антропоцентристік діс трысынан талданады. Бл топтаы ФТ-терді аза халыны болмысын, дниетанымын, психологиясын, трмыс-тіршілігін, салт-дстрін, наным-сенімін танытудаы маыздылыы сз етіледі.

2.1 «аза тіліндегі жылыа атысты фразеологизмдерді этнолингвистикалы сипаты» атты бірінші тараушада тіл біліміндегі фразеологизмдерді этнолингвистикалы сипатын зерттеуге атысты мселелер айтылады.

Фразеологизмдер – тілді маыналы жаыны кпасырлы дамуыны нтижесі. Олар бізді оршаан орта туралы крделі ымдар мен тсініктерді ыса рі ышамды, бейнелі жне эмоционалды трде беруге те абілетті. Мал шаруашылыына атысты фразеологизмдер туралы сз боланда, жануарлар лемі жніндегі тсініктерді адамзат оамына ауыстыруды зіндік тсілі алдыы атара шыады. Фразеологизмдерді кпшілігі адама сйкес ерекшеліктері бар жасы йретілген й жануарларыны сырты кескінін, мінез-лын, ылытарын сырт кзбен арап, бейнелі трде салыстыру негізінде жасалан. Бір жаынан, жануарлар леміне, екінші жаынан, адамдарды оамдаы зара арым-атынасына жне оларды р трлі тіршілік жадайларындаы мінез-лытарына баылау жасау негізінде алынан бл ассоциативтік параллельдерден фразеологизмдер алыптастыруды бейнелі-аялы негізі жне оларды маынасын згерту жне ауыстыру уждері ретінде ызмет атаратын біраз ортатыты жне састыты таба алады. Мселен, аза тілінде ана кездесетін «адам жылы мінезді» тіркесі адамды жаымды жаынан сипаттайды. Мнда кнбістігімен, зіні кшін тез алпына келтіріп алуа деген абілеттілігімен ерекшеленетін адам сз болып тр. Жылыа тн бл асиетті кшпелілер жасы зерделеп, ына отырып, оны е абзал асиет ретінде адамны бойына ауыстырады [1].

аза тіліндегі біз арастырып отыран жылы малына атысты фразеологизмдер халыты тарихи-этнографиялы процестері, рухани-мдениеті, дет-рыптары, салт-дстрлері, дниені абылдауы, мифологиясы жніндегі наты ым-тсініктерді береді. Оларда тіл мен этносты, тіл мен рухани мдениетті зара тыыз байланысы жарын крініс тапан.

Тіл дамуыны алуан трлі кезедерінде алыптасан фразеологизмдерді осы зерттеліп отыран тобыны саталып алуы оларды дамуыны белгілі бір арынын, оларды пайда болуыны тарихи сабатастыын айындауа ммкіндік береді.

2.1.1 «Салт-дстр, наным-сенімге байланысты фразеологизмдерді этнолингвистикалы сипаты».

аза жылыны «мал патшасы» деп адір ттандытан тіршілігіні ай кезеін де онымен байланыстыран. Сондытан да бл тараушада аза халыны дет-рып, салт-дстрі, наным-сенімі негізінде алыптасан жылыа байланысты фразеологизмдерге этнолингвистикалы трыдан тсінік беруді масат еттік.

«Мала туелділігін азатар р ас аым стте сезініп отырады. Сондытан здеріні барлы дет-рып, салт-санасын малмен байланыстырып отырады» - дейді белгілі трколог В.В.Радлов [8].

Жылыа атысты дет-рыптарды бір тобы адам міріні кезедерімен (туу, балалы ша, сіп-ержету, йлену, жерлеу) астасып жатса, енді бір тобы шаруашылыына байланысты туындаан. Мселен, брыны уаытта аяы ауыр йелді толаы атты болып иналанда, йді сыртына келіп ат байлаан немесе атпен тасырлатып шауып ткен, йді маынан дркіретіп жылы айдаан. Дниеге перзент келгенде «Ат осшылы болды ба? ыры жылылы болды ба?» деп сраан. Ат осшы – л бала, яни асыа ат осшы болып жретін л туылды деген сз, ал ыры жылы – ыз бала. ыз баланы алы малы салт бойынша жылы малымен (47, 37, 27, 17, 9 жылы) берілген. Сонда ыз туылса, ке-шешесіне ыры жылы келетіндігі бл фразеологизмге арау болып тр.

Ат мінгізіп, тон кигізді (шапан жапты) фразеологизмі аза халыны адірлі, сыйлы онатара, да-жекжаттара жасайтын кделеріні біріні негізінде жасалан. Мселен, да тсу рсімін даларды бір-біріне деген рметі ретінде киіт кигізу, ат мінгізу дстрінсіз елестету иын. Сондытан да киім-кешек трінде сый-кделер тарту далыты басты жоралыларыны біріне саналады. Ауатты далар бір-біріне ат мінгізіп, те ымбат ішіктер мен тондар да сыйлай алады. Бл дстр бгінгі кнге дейін саталан.

2.1.2 «Халыты лшемдерге байланысты фразеологизмдерді этнолингвистикалы табиаты».

р елді з мтажына, талап-тілегіне орай пайда болан халыты лшемдер аншама. Мысалы, ауа райы аса суы иыр солтстікті мекендейтін лттар арасында 12-15 км ашытыа сай келетін «передышка собачей езды» деген ым бар екен. Сол сияты аза халында жылы лшеуіш рлін де атаран. Мселен, 20-25 шаырым жерді – ат шаптырым жер, 8-10 шаырым жерді – нан шаптырым жер, 5 шаырым жерді – тай шаптырым жер деп шамалап айту кеінен таралан.

Жылы малына атысты алыптасан лшем бірліктерін білдіретін фразеологизмдерді зара былайша топтастырып беруге болады:

1) Уаыт, мезгілдік млшерін білдіретін фразеологизмдер: жылы тсар кез; бие сауымдай уаыт; ат ара тіл боланда; бие байланан кез; бие аытар кез т.б.

2) Сан млшерін білдіретін фразеологизмдер: бір йір жылы; бір ос жылы; бір желі лын; бір тай, бір тайпа ел; йір-йір жылы; тайлы тяымен; алалы жылы, атылы ой; салт атты сабау амшылы; оралаан ой, остаан жылы т.б.

3) ашыты, клем, аумаа байланысты фразеологизмдер: ат шаптырымдай жер; ат жетпес, атан жетпес жер; ат басындай; ат тяы жетер жер; ат бойы; бес биені сабасындай; бие бауындай жер; ат адым; тай шаптырым; нан шаптырым; ат жетер жер; ат жетпес жер; желі бойы; тай тя алтын; тай тя кміс; ат басындай алтын; тай ізіндей т.б.

Бие сауымдай уаыт деп биені екі сауымыны арасын айтады. Бл фразеологизм халыты уаыт лшемін білдіретін фразеологизмге жатады. Халыты пайымдау бойынша, бие сауымдай уаыт екі саата те, яни биені рбір екі саат сайын сауып отыратын болан. Бл фразеологизм зіні маынасын сатай отырып, структуралы жатан згеріп отырады: бие сауым мезгіл // бие сауым мезет // бие сауымдай ша жне т. б. Сондай-а, тілімізде ат басындай деген тіркес олданылады. Мысалы: Сен ерте де кел. Мен кемні азынасынан ат басындай алтын, ой басындай ділда алайын, сонан со екеуміз ашайы (Е). Бл крсетілген мысалда ат басындай тіркесі алтын йманы клемін крсету шін олданылып тр. Бл жадайда фразеологизм тікелей салыстыру арылы жасалан. Бл тіркес сонымен атар бейнелі-ассоциативтік салыстыру ретінде олданылады. Мысалы, айымен басылар, Ат басындай жрегім (Батырлар жыры. 3 т., 1987, 20 б.).

2.1.3 «леуметтік-оамды факторлара байланысты фразеологизмдерді этнолингвистикалы сипаты».

Жылыны е басты асиеті – ел орау жолында келтірген зор пайдасы. зіні лтты тарихында бкіл трмыс-тіршілігі тек ана ата байланысты, жылы малына атысты аза сияты ел кемде кем. йткені оны тадыры – лан-байта даласы. Тарихтаы иян-кескі жорытар, дала шін за ан тгіс ырындар ат арасында ткен.

Ата-бабамызды жылыны астерлеуіні себебі мол. Жылы олар шін тек азы, клік ралы ана емес, экономикалы, сауда, скери жне леуметтік мірді ажырамас блігі. Тркілер аттарыны кмегімен бл шеті Азия, Европа, ол шеті Африкаа созылан ке байта жерді, жаа лемді басып алып, туелсіз тіршілігіні факторы етті. Тіпті, ткен замандарда жылы малын скери стратегияа да олданан. Мысалы, шабуылшылар жауа арасын кбейтіп крсету шін алдарына жылы малын салып айдаан да ша ктерген, сол кезде орандаылар бл шады алы ола жорып, одан ашан. Ары жаын былай ойанда, мндай скери айла-тсілді 1916 жылы Торай даласында А.Имановты да пайдаланандыын жазушы С.Мановты «аза ауымы» атты ебегінде келтіреді [9, 69].

Атты жалы, тйені (нарды, атанны) омы (омында) фразеологизмі ауызекі тілде асыыс-сігіс жасалан іс-рекет кезіндегі имылды образдылыын крсетуде олданылады. Брын аза халыны басынан ктпеген жерден жауларыны шабуыл жасауы, ас дшпандарыны барымта жасауы сияты иын жадайлар жиі ткен. Мндай жадайда олар, рине, оны тек атпен, тйемен арсы алан. аза халыны мірінде бндай жадайлар кп болатындытан фразеологизм тарихи фактор болып алыптасан. Тарихы аны бл тіркес кейін адамны абыр-сабыр арбаласта, сргіншілік жолаушылыта, жргіншілікте жне т.б. осындай кездерді бейнелейтін сипата ие болады. Сонымен атар шапыншылы, тонау нтижесінде жиі оныс аудару ажеттігі пайда болатын халыты міріндегі иын кезедерді сипаттауда атта жал, адамда ам жо деген тіркес олданылады. Кездейсо болан нрсені аласргіндікке, бас сауалауа келетіндігі белгілі. Нтижесінде трмыста ауыртпашылытар пайда болады жне осыан байланысты адамдарды йреншікті мір сру алпы бзылады, содан барып ат ариды да, жалсыз алады, ал адам кйсіз алады.

2.1.4 «Дене мшелеріне байланысты фразеолоизмдерді этнолингвистикалы сипаты» атты келесі тараушада жылыны дене мшелеріне атысты фразеологизмдерді этнолингвистикалы сипаты сз болады. Мысалы, ат жалын тартып мінді фразеологизмі о баста ешкімні кмегінсіз, здігінен атты жалынан стап мінетін, 7-12 жас аралыындаы баланы ер жігіттік мінезіне жне жасына байланысты пайда болан. Брын аза арасында бл жастаы бала здігінен ата міне алан. Фразеологизм бгінде ауыс маынада «адам болды, ер жетті, азамат болды» деген маынада олданылады. Мысалы: «Жаратан, осы еркек кіндікті ш а рпек балапанымны ат жалын тартып мінгенін крсем арманым жо, стаанны олында, тістегенні аузында кетіре крме жаратан!» - деп азынаан ні лаымда лі кнге дейін ызыдап трандай (.Кшімов). Бл сйлемде аталмыш тіркес ат арасына міну фразеологизміні синонимі ретінде крінеді, яни «ер жету, есею» дегенді білдіреді. Дегенмен осы маынасымен атар тілде «шыныу» деген маынасы да бар. Мысалы: «арсапай» заводында істейтін, брын «Спасс» заводында жмыскер болан Нрман: «Тар жол, тайа кешу» уаытында ат жалын тартып мінген, зімше азаты ткерісшілер штабыны бір мшесі, жолдас Скен!.. (С.Сейфуллин).

Ат кекілін (йрыын) кесісті фразеологизмі «кетісті, араздасты, млде безді» маынасын білдіреді. Мысалы: Екеуін де бай жуана жыып берген, бетіне да салан кедейлерге лкен кпелі блар, тіле сйледі. Сонда да олардан ат кекілін кесіп кете алатын трі жо (.Мстафин). Фразеологизм азатарды ежелгі ат кекілін кесісіп, бріні кзінше (жрт алдында) досты, туысанды, бейбітшілік арым-атынастарды бзу салты негізінде рылан. Мндай рекет детте екі жаа «атты соысуа дайын» екендігін білдіреді. аза батырлары жауынгерлік дстр бойынша скери іске, баса мселеге болсын дадыласса, «ат тізесін остым» деп кеткен, ал келіспей ойса, «ат йрыын кестім» деп кеткен [СЭ, 648-б].

2.1.5 «имыл-озалыстары мен кй-жайына байланысты фразеологизмдерді этнолингвистикалы сипаты».

р ата мінгендей фразеологизмні маынасы – «тыныып, сергіп алу» дегенді білдіреді. Мндаы р ат дегенні маынасы «за уаыт мінілмеген, семіз, ты ат». Академик Р.Сызды осы тіркестегі р сзі туралы: «р сзіні тпкі бір маынасы монол тілінде «ткен жылы, былтыры дегенді білдіреді, осыдан келіп ткен жылдан мінілмей, оы саталан малды хур тарга деп атайды, ткен жылдан кзелмеген жалды хур дл дейді. Демек, р сзі тркі тілдерінде де мал атауларына атысты келіп, тіркескенде, «ткен жылдан мінілмеген, демек оы саталан, семіз, ты» дегенді білдіретін болан. Бнда тркі-монол тілдеріне орта сздерді кейбіреулеріні жеке трандаы маынасы саталмай, тіркес рамында транда саталаны байалады» – деген пікірі те длелді [10]. р сзі «семіз, оды, мінілмеген» деген ымда жылы баласыны асау, айыр сияты атауларымен де, зге атаулармен де келе береді.

тпан айырдай азынау. Жылыларды арасында кез келгеніні шаырып кісінеуіне жауап айтаруы ерекше тн асиет. йір айыры зіні йіріндегі жылыларды шашау шыармай бір жерде стап, басарып, кісінеуі арылы соынан ертеді. Ол йірлік аралыты бзан баса айырларды уып, зіні аумаын орайды, лаын жымырып, тісін ышырлатып, кейде шайасуа дейін барады, ол кезде ышынан дауыс шыарып, атты азынайды. Бан аза тіліндегі мына тіркестер длел бола алады: саа айырдай саылдау; з йірін шаар айырдай айыру. Бл тіркес жануар мен адамны іс-рекеттеріндегі сас аялы элементтерді ассоциативтік ауыстырылуы негізінде адамды сипаттайды, наты айтанда ешкімді зіне, зіні аумаына жаындатпау, оны орау мнінде. Мысалы: Ертегі кні тпан айырдай ел шетін торып, азынап шыа келеді лі-а! – деп, босаладау ана лекіте клді де, - Мке, ж, мен кетейін, - деп трегелді (.Нрпейісов).

2.1.6 «Тегі мен табии ерекшеліктеріне атысты фразеологизмдерді этнолингвистикалы сипаты».

Су жора // судай жора; су тгілмес жора // сауырдан су тгілмес жора. Кшпелілерде «алдымен бір аяын, сосын екінші аяын ала тастай отырып, бір алыпты озалатын жора» е нды деп танылан. Бл жадайда жылы бір алыпты озалатындытан адамды селкілдетіп, шайалтпайды. Оларды сонымен атар халыта су жора, трт аяы те жора деп те атайды. Тілде бл тіркес сзі аузынан здіксіз тгіліп тратын талантты шешен аынды сипаттауда да олданылады. Бл аталан орамдар адама біркелкілік жне біралыптылы белгілеріні негізінде ауыстырылады, себебі бл белгілер аынны жырлауы кезінде де, жораны жрісі кезінде де аарылады. Мысалы: Бозбала жиынында ленен бйгені шаппай алатын да Нрым, жасыларды тобында жырдан рмек ретін су жора да сол (Х.Есенжанов). «Су тккісіз жора болу» фразеологизміні мысылды рекі бар жне «икемделу, кілін табу» деген маынада олданылады: Баланы сыйлап жатыр тама амдап, Су тккісіз жора боп шал жылмадап. Отыз л мынау тек жан емес ой деп, лінше ызметінде жр тырбадап (Абай). Бл тіркесті бейнелі-аялы негізі адама ыайлылы туызатын жораны жайлы жрісі болып табылады. Сол сияты біреуді кілін табатын адам екінші бір адама ыайлылы, олайлы жадай жасайды. Сйтіп тіркес адама балама аялы элементтерді (жайлылы, ыайлылы) негізінде ауыстырылады.

Тарпа жігіт фразеологизмі адамны рескел, дрекі іс-рекетін сипаттайды, сонымен атар ыырлы, ырсыты трізді мінезді кейбір белгілерін де крсетеді. Мысалы: Ехластан: «бл ай Жнысов?» деп те срай алмады, трлері де ала-ла, мінездері де лем-тапыры ырды бір топ тарпа жігіттерін бастап келген офицер формалы басшы азатан да жай-жапсарды срай ою орынсыз крінді (Х.Есенжанов). Бл сйлемде дала жігіттері дрекі, ысымаан, ырсы, ыыр ретінде суреттеледі. Енді дала жігіттеріні мінез-лын сипаттай отырып, неге азаты баса балама сзін емес, дл «тарпа» сзі олданатынын анытап крейік. ТТС-нде «тарпа» жабайы жануар ретінде тсіндіріледі. Соы кездерге дейін тарпадар отстік орыс далаларында, Литва мен Белоруссияны орманды далаларында жне ормандарында, Украинада, бкіл далалы ырымда, Предкавказьеде, Донда, Тменгі Поволжьеде, тіпті Урала дейін мір срген. Тарпадар ыыр, ркек жне тістегіш болып келеді [6, 316]. Осылайша жоарыда келтірілген мысалда халы бейнелі-ассоциативтік трпатта адамды мінез-лындаы балама белгілері негізінде тарпа атпен салыстырады.

2.1.7 «Тр-тсі мен ауруларына атысты фразеологизмдерді этнолингвистикалы сипаты». Ала тайдай блдіру. Бл тіркесті тсіндіретін екі нса бар. Оны бірін Ш.Ш.Улиханов былайша тсіндіреді: «ала тайдай блдірді» мтелі алматарды аыздарымен тсіндіріледі. Мен лжада ойрат тайпасыны бір арт білгірімен гімелестім. Ол маан Хо-рлыты озалысы, ноайлар мен казактарды жеуі туралы кне жырларды айтып берді. Бл кезе туралы ырыздарды аыз-гімелері аншалыты айылы болса, алматарды аыз-гімелері соншалыты мадатауа, матаныша толы. Бл жырдан мен жоарыда келтірілген мтелді тсіндіруді кілтін таптым. Ноайлар алматарды шабуылын кн сайын рейлене ктетін еді; алматар ноайларды кшінен орып олара шабуыл жасауа бата алмады. Кенеттен тнде ноай лыстарында ала тай бас жібін зіп, йірде ойран салады. Ноайлар орыандарынан туан жерлерін, малдарын тастай ашады, содан кейін барып алматы тайшасы Сары-Манджу шабуыл жасап, ол жерді зінікі деп жариялайды» (Ш.Улиханов, 1985).

Екінші нса табыншыларды байаандарына атысты болып келеді: «ала тсті жылылар асау, тістегіш, тбелескіш. Сондытан ала тсті жылыларды ешкім матамайды, олардан тзімді, жегін аты шыа оймайды». Бл пікірлердегі тайларды мінезін крсету сас боландытан нсалар бір-біріне арама-айшы келмейді [11]. Ала тайдай блдіру тіркесімен мінезі жаман, дес бермейтін, зіні ызбалыын стай алмайтын, рысуа дайын тратын адамдарды іс-рекеті де сипатталады. Мндай адамдар тез ашуланып, р трлі дау-дамай туызады. Мысалы: Елді ала тайдай блдіріп, сені мнша не ара басты, кк тбет (С.Омаров).

Ала тайдай блдіру фразеологизміні пайда болуы туралы Ш.Ш.Улиханов келтірген этнографиялы дерек осы фразеологизмні тпнегізі болып табылады деген болжау жасаймыз.

Киекі болыр! Бл фразеологизм тілімізде арыс мнінде олданылады. Мндаы киекі сзіні дл маынасын бл кнде екіні бірі тап басып айтып бере алмайды. «Бгінгі аза білетін киекі сзі – жылыда болатын рт ауруыны атауы, ал ауруды ара аптал деп те атайды» дегенді аза тіліні тсіндірме сздігі крсетеді (ТТС, 5 т., 31).

«М.уезовті «араыпша обыланды» атты пьесасында: Тек келіні киекі болмаай-а та... Жне бір жерінде: Жер сотырар кн болса, киекіні киесі – деген сздер бар. Л.Будагов, В.Радловтарды сздіктеріні крсетуі бойынша, азан татарлары тілінде кийенки «бедеу йел» деген маынасындаы сз: кийенки атын – бала крмеген йел (Радлов. Т. ІІ. 2, 1345). Жоарыдаы мысалда М.уезов осы маынасында олданылып тр» – дейді академик Р.Сызды [10]. Біз арастыран материалдарда киекі – «биені, байталды несебі бзылып ауыратын ауру» дегенді кездестірдік. Яни, киекі академик Р.Сыздыты айтып отыран «бедеу йел» маынасына сйкес келетін жылыны тек рашысында (байтал, бие) кездесетін ауру екенін аартады, яни арыс ауыс маынасында тек йел адамдара аратыла айтылады.

2.1.8 «Мінезіне атысты фразеологизмдерді этнолингвистикалы сипаты». Тлпар ат адама тн асиеттерімен ерекшелінеді. Батырлар жырында аттарды шайас стінде айла жасайтын сюжеттері кездеседі. Негізінде бл айлаларды атты иесі йретеді. Атты бндай абілеті дастандарда маызды орын алады. Аттар отардан ашады, керекті кезде жерге иіледі, отан тылады. Атты айламен ашуы да шынды жне оны масаты жауды алдау. Мндай жылыларды атты скерлер тарапынан бапталандыы тарихи шынды [12, 173]. Шапыншылытарда, жаугершілікте батыр жараланан болса, оны соыс алаынан алып шыып, тістерімен абайлап жерге ояды. Шапан кезде батырды лап алмауын ойлайды. Егер батыр ала арай лайын деп бара жатса мойнын, арта лайын деп бара жатса йрыын ктеріп, оан кедергі болады. Жаралы батыр шін жылайды, оан шабуыл жасауа рекеттенген жыртыш адарды, жабайы старды уады, жаралы немесе о дниелік болан батырды денесін еліне апаруа рекеттенеді. «обыланды батыр» дастанында Тайбурылды жараланан обыландыны сырты жаулардан орау жолындаы кресі тамаша суреттелген.

Осы сияты жылыны бойында кездесетін трлі асиеттері (жасы, жаман) тілімізде оны мінезіне атысты фразеологизмдерді туындауына себеп болан. Мысалы: йірсек аттай фразеологизмі бір жерді айналшытап шыпай жріп алатын жылыны мінезінен алынан. Жылыларда кеістіктік консерватизм жасы дамыан. Ересек жануарлар жаа жайылыма за (2-3 жыл) йрене алмай, ескі жайылымына аша береді. Халы белгілі бір жерге жиі бара беретін адамны іс-рекетін бейнелі трде крсете отырып, ассоциативті трде з йіріне немесе белгілі бір жерге йренген жылыа теейді. Ассоциативті теестіру екі нысан іс-рекетіні састыы негізінде іске асады. Ал, тарпа тайдай ылтылдау фразеологизмі мінезі трасыз, былмалы адамды сипаттайды. Мысалы: кпешілін айтерсі! Тарпа тайдай ылтылдап. Птуасын айтерсі?! Тазы ит уан ояндай, аанша аба блтылдап (Д.Бабатайлы). Мндай сипаттама осы ат тымына баылау жасау негізінде пайда болып, ассоциативті трде жылыны мінез-лындаы белгілер трасыз, сенімсіз, жауапсыз адамны мінезіне ауыстырылан.

2.2 «аза тіліндегі жылыа атысты паремиологияларды этнолингвистикалы сипаты». Маал-мтелдер (ММ) де этнолингвистикалы арнаны е нарлы блатарына жатады. рбір ММ-дерді бойына этнос болмысына, оны рухани затты мдениетіне, дниетанымына, салт-дстр, дет-рып, наным-сеніміне т.б. атысты бай информация жинаталанын ескерсек, оларды этнос болмысын танып-білуге осар лесі зор.

ММ-дерді этнолингвистикалы сипатын анытау деп кне дуірден келе жатан тла бойы тариха толы ММ-дерді маына алыптасуыны уждерін, шыу тарихын, дерек кздерін, азіргі тілдегі олданылуын, яни ауыспалы маыналарыны алыптасуын зерттеуді айтамыз. Маына алыптасуындаы уждері дегенді ММ-дерді шыуына негіз болан жадайлар деп тсінеміз. Мысалы: Клікте клкі ыла крме деген мтелді шыу тарихы бйгеге тсер атты сынымен байланысты.

Кктеп мінген еріні, Астында кп жгірер клік бар, – деген (Шалкиіз жырау) жолдардаы клік сзі жылы маынасын беріп транын аару иын емес. Клік сзіні бдан баса «ат сыны, атты саната осу, сынату» маынасы да бар. азатар тері алынан, бапталан суытылан жйріктерін бйгеге осар алдында треші сайыпкерлерді, атсейістерді алдынан шбатып ткізетін, не клікке трызып сынататын болан. рине, бйге аты – сйгліктер екіден, трттен емес, біртіндеп сыналан. йткені трешілерді міндеті – бйгеге осылатын жйрікті мшесін, стіне мінер шабандозын, трманын тегіс кріп баасын беру. Одан лы бйгеге болсын, лан бйгеге болсын жарамайтын, тек ат арасын кбейтетін кейбір ужауырын, суыту кезде сасырап алан жылыларды алып алу ы берілген. «Клікте клкі ыла крме» деген мтел осыдан шыан. Сйглік сзі, яни «клікке сай» деген сз. Бл сз кейде крк деп айтылады. Мысалы: «Порымына арасып алдынан тті крктен» (амбар батыр).

Бірттас жйесін, тла-трпаты мен мн-маынасын сатап алан рбір ММ-дерді ішкі формасынан, яни маынасынан лтты діл, мдени-лтты наыш айын крінеді. Тілді халыты рухани мдениеті мен тарихына, салт-дстріне, лтты дниетанымына байланыстыра зерттеуді масат ететін этнолингвистика боландытан, ММ-дер тіл біліміні осы жаа да нарлы саласыны зерттеу нысаны бола алатынына кз жеткіземіз. Осыан байланысты бл тараушада жылыны мінезіне, тегі мен табии ерекшелігіне, бабына, имыл-озалыстары мен кй-жайына жне аза халыны салт-дстрі мен наным-сеніміне байланысты алыптасан ММ-дерді этнолингвистикалы табиаты іштей 5 топа блініп талданады

2.3 «Тркі тілдеріндегі жылы малына атысты ФТ-тердегі састытар мен айырмашылытар» деп аталатын келесі тараушада жылы малына атысты ФТ-терді тркі тілдеріндегі сипаты сз болады. рбір халы зіні лемдік суретін тілі негізінде алыптастырады. Осыан байланысты адамны бір-бірін тсінуі иына соады. рине, бір-бірінен атты ерекшеленетін тілдерге араанда туыстас тілдерде сйлейтін халытар шін бір-бірін тсінуі анарлым жеілдеу. Тркі тілдес халытар шін ай кезде де з лтыны тілі арылы тсінісу кні бгінге дейін ешбір иындысыз жзеге асырылып келеді. Тіпті оларды орта ФТ-тері де осыны айаы.

Тркі сздері з басынан сан трлі тарихи кезедерді ткізіп келді. Соан арамастан, олар зіні негізгі сздік орын сатап алды. Бл пікірімізді длелі – ерте кезедерден келе жатан тркі халытарыны ескі жазба мралары, р трлі деректері, тркі ойшылдарыны, аындарыны, алымдарыны, билерді даналы сздері болып есептеледі. Мысалы: Махмуд ашариды сздігінде кездесетін «кіші аласі ічтін, jілі аласі таштін» маалы азіргі тркі халытарыны кбінде саталан. Бл маалдаы jілі сзі «мал» маынасында олданылып тр. Сондытан да болар азіргі тркі тілдерінде саталан нсаларында «мал» маынасындаы сздер (мал, мол, хайван) олданылады. Мысалы: аз. адам аласы ішінде, мал аласы сыртында («адам аласы ішінде жылы аласы сыртында» нсасы да кездеседі) // зб. одам аласи ичда, мол оласи ташда // тркім. адам аласы ичинде, хайван аласы дашында // трік. инсан алажасы ичинде, хайван алажасы дишинда.

Жылы малына атысты ФТ-терді сабатастыы мен ортатыы тркі тілдеріні синхронды дамуында аарылады. Бл р трлі топтар мен айматардаы азіргі тркі тілдерінде жылыа атысты бір-біріне те сас немесе нсалас ФТ-ді кптеп кездесетінін крсетеді. ФТ-ді бл абатында зады трде болан фоно-морфо-семантикалы ауытуларда жне рылымды трленулерде олар не бл халытарды шыу тегі мен трмысыны ортатыын крсетеді, не оларды р трлі тарихи даму кезедеріндегі тіларалы кірме сздерді нтижесі болып табылады. Бан кейбір мысалдарды келтіруге болады: аз. ат жалын тартып міну// ыр. ат жалын тартып мин «ержету, шешім абылдай алатын жігіт болу»; аз. ат басындай // зб. отнинг калласиндай – андай да бір затты клемін анытау кезінде олданылады; аз. жасы ата бір амшы, жаман ата мы амшы // ыр. жакшы атка бир камчы, жаман атка ми камчы // зб. яхши отга бир амчи, ямон отга минг амчи // й. яхши ата бир амча, яман ата ми амча // тркім. ягшы ата бир гамчы, яман ата м гамчы [13].

Географиялы жаынан алшата орналасан трік халыны жылыа деген кзарастарында біраз ерекшеліктер кездеседі. Мысалы: at kafal (ат кафалы; сзбе-сз аудармасы: ат басты) деген тіркес «аыма» маынасын береді. Негізінен тркі халытарында «аыматы» кбінесе ой, есек, шоша денотаттары арылы берілген. Халы жылы жайын сз еткенде біріншіден, оны ерге серіктігін, жйрік асиетін, дене бітіміні слулыын сз еткен. Ал оны «аыма» ретінде крсету сирек кездеседі.

Atlar tepiir, arada eekler ezilir (атлар тепишир, арада ешеклер езилир) деген ФТ-те лкендерді серінен кішілерді зардап шегуі жайлы маына бар. Бл аза тілінде «екі тйе жанасса, арасында шыбын леді» тіркесімен беріледі. лдіні лсізге жасайтын зорлыын бейнелейтін бл тіркеске «ірілік», «зорлы» семалары негіз болан. аза халы зорлышы ретінде тйені алса, трік жылыны крсетіп отыр. Сондай-а, ырыз халында «Сиыр сойсо, уч кн й жолобо, жылкы сойсо, жети кн йн чыкпа» деген маал бар. Бл маал ырыздарды аза халы сияты жылы етін сйетіндігін аартып тр. Ал, тріктер жылыны етін жемейді, стін ішпейді. Мны себебін трліше тсіндіреді. азатар мен тріктердегі жылы сіру мдениетін зерттеген Али Аббас Шынар «тріктер ислам дінін абылдааннан бастап жылы етін жемейді» деген млімет келтіреді [12, 45]. Біра ислам дінінде жылы етін жеуге тыйым салынбааны брімізге аян. Сондытан зерттеушіні бл келтірген мліметі длелді емес сияты.

ысасы, тркі тілдерінде жылы малына атысты ФТ-тердегі састытар мен айырмашылытарды оларды рылымы мен мазмнынан, орта бейнелі-аялы негіздерінен байауа болады.

Осы арада жылыа атысты ФТ-терді диалектілік ерекшелігі бар ма деген сауал туады. Этноса атысты деректерді брін сздік орды ойнау-ойнауларын тінте арап, тірнектеп жинап, тгел амтуды кздейтін этнолингвистикада деби тілді «сыртында» жатан, сонау тайпа тілінен бастау алып, жергілікті трындар олданысында саталып келе жатан кне де байыры сздерді, крші халытар тілінен р кезде абылдаан ауыс-тйістерді, жергілікті ксіпшілікке байланысты ым-тсініктерді жинатап, тсіндіретін диалектілер де бла кзі ретінде абылданады.

Жалпы ФТ-терді пайда болуына сер ететін факторды бірі – сол лкені жадайы, табиаты, халыты айналысатын негізгі ксіп трі. Міне, сондытан да р трлі айматарда мір сріп жатан азатарды тіліндегі жылы малына атысты ФТ-терге талдау жасау арылы оларды осы тлікке деген танымдарындаы ерекшеліктерді айындаымыз келді.

Мселен, Тркіменстандаы азатар тілінде ат та шл, адам да шл (Трікм., Красн.) деген тіркес кездеседі. Яни, «адам мен атты атты шлдеуі» маынасындаы тіркес. Бл тіркесті пайда болуына біздіше, сол жерді табиаты тиек болан. Себебі Тркіменстанны табиаты мды, шлді, ысты болып келеді. Ал, ытай азатары затылан ыза атысты «ат байлар» тіркесін олданады. детте, аза деби тілінде «ат байлар» деп лды айтады. Ал бл ірде затылан ыз жрты «келешек сені барар йі, ат байлары, азыы» деген маынада образды олданылады.

2.4 «Жылы малына атысты ТТ-терге йыты болан сздерді этимологиялы негіздері». Жылы малына атысты ФТ-терге йыты болан сздерді этимологиялы негіздерін берудегі негізгі масатымыз – жылы малына атысты тбір сздерді негізі тркі тілдеріні зінде жатандыын аарту. Яни, баса салалы лексикаа араанда жылымен байланысты сздерді кбі з тілімізде пайда боландыын айындау. Мселен, жнттай семіз фразеологизіміндегі жнт сзіні шыу тркініне кз жіберіп крсек:

Жнт сзіні ТС-нде 2 маынасы берілген: 1) лпаны жып-жылтыр, суда мекендейтін итбалы трізді малы; 2) кне. жылы, ат (жнт жылы – жылы жылы). Яни, бл сз де жылы деген маынаны беретін сз. М.ашари сздігінде бл атау йунд тласында келіп, «ат, жылы, оны йірі» деген ымда олданылады. Тркі халытарында 12 жылда бір айырылатын жыл атауларыны бірі – жетінші жылды аты осы сзбен аталан: йунд йылы (жылы жылы). Ескі ыпшатар ескерткіштеріні тілінде йунт деп табына бос жіберілген жылыларды бір йірін айтатын болан. Онда ыпша тобына жататын тілдерді зіндік ішкі даму задылыы бойынша, алыптасан траты фонетикалы ереже бойынша сз соындаы я дыбыс (-д) ата (-т) болып айтылады: ждігерлерде йунт, аза тілінде жнт. Зерттеуші А.М.Щербак joнт сзі «лошадь» деген маына беретінін сз ете келіп, мынадай мысалдар арылы оны маынасын анытай тседі: «mгlk kулун ркк joнда (<joнтда?) mіг mіljp «страдающий жеребенок обращается за исцелением к жеребцу, где в сочетании ркк joнт (букв. «самец-лощадь») слова joнт, несомненно, имеет видовое значение, ср. также ркк jунад «лошадь» (Китаб ал-идрак, 245) [14].

М.Бейсенованы пікірінше, сзді негізгі тбірі йы = (жый), оан здік етісті жалауы -ун осыланда дыбысыны кейде тсіп алатын задылыы бойынша йыун (2 дауысты дыбыс атар келіп олданылмайтын боландытан) > йун болып ысарады. Кне тркі тілдеріндегі -т реликтік кптік жалауы жаланып (йунт), ол тбірмен кірігіп, алыптасып кеткенге сайды [15]. Кне тркі тілдерінде йы = деген сз «бір жерге жинау» деген маына береді. Академик.айдар бл лексеманы тыыршытай семіз, кйлі-оды мала, кбінесе жылы малына байланысты айтылатындыын келтіреді [16, 95]. Ал семіз малды жні рі тыыр, рі жылтыр болатыны белгілі нрсе. Олай болса, жнттай сзіні тркіні кне тркі тілдерінде олданылан юнт (jynd) «жылы» маынасындаы сзбен байланысты деуге болады.

орытынды

орыта айтанда, бізді жинаан материалдарымыз аза тіліні сздік орындаы жылы малына атысты ФТ-терді зіндік орны мен лес салмаы бар екендігін крсетеді.

Халыты рухани творчествосыны жемісі, тілді ажарын кіргізетін, оны діретін арттыра тсетін, ойды бейнелеп, астарлап, зіндік наышымен жеткізетін, ата-бабадан мра ретінде келген сз азынасыны дайын олданылатын лкен саласы ФТ-тер этнос тіліні рамдас блігі боландытан, олара этнолингвистикалы талдау жасауды ылым шін ндылыы ерекше.

Жылы малына атысты ФТ-терге этнолингвистикалы талдау жргізу барысында оларды сздік орымызды кне лексикалы абаттарынан екендігіне кз жеткіздік.

аза тіліндегі жылы малына атысты ФТ-тер (фразеологиялы жне паремиологиялы) рылымы мен мазмны жаынан алуан трлі, оларды басым блігі халыты тарихын, наным-сенімін, кзарасын жне т.б. бейнелей отырып, оны ткен міріне тамырын тере жаяды. Барлы осы ерекшеліктер, е алдымен, лтты объективтік шынды жніндегі наты тсініктерін, тілде андай да бір крініс тапан алуан трлі табии былыстара, оамны даму задылытарына оларды баа беруін білдіреді.

Жылы малына атысты ФТ-терді жасалуы мен ары арай семантикалы дамуы белгілі бір задылытар негізінде жзеге асырылады. Бл задылытар ФТ-терді мият трде диахронды зерделеу мен оларды шыу тегін анытау арылы айындалды.

аза тіліндегі біз арастырып отыран жылы малына атысты ФТ-тер халыты тарихи-этнографиялы процестері, рухани-мдениеті, дет-рыптары, салт-дстрлері, дниені абылдауы, мифологиясы жніндегі наты ым-тсініктерді береді. Оларда тіл мен этносты, тіл мен рухани мдениетті зара тыыз байланысы жарын крініс тапан.

Тіл дамуыны алуан трлі кезедерінде алыптасан ФТ-терді осы зерттеліп отыран тобыны саталып алуы оларды дамуыны белгілі бір арынын, оларды пайда болуыны тарихи сабатастыын айындауа ммкіндік береді.

аза тіліндегі жылы малына атысты ФТ-терге жасалан талдау кшпелілерді жылы туралы ымдары мен тсініктері ассоциативтік салыстырулар арылы адамдар леміне тіп, тілде берік орныып аландыына кзімізді жеткізеді. Бір нысаннан екінші нысана бейнелі-ассоциативтік трде ту (яни, жануарлар лемінен адамзат оамына) белгілі бір ерекшеліктері, айрыша балама асиеттері, яни бір трпаттас аялы элементтеріні жне т.б. негізінде жзеге асырылып отыран.

орыта келе, жмыста аза тіліндегі жылы малына атысты ФТ-терді таырыпты-маыналы жаынан топтастыру арылы оларды жасы мен жынысына, тр-тсіне, сыны мен бабына, тегі мен табии ерекшелігіне, мінезіне, дене мшелеріне атысты ФТ-терді этномдени уждемелері айындалды. Сондай-а жылы малына атысты леуметтік-оамды факторлардан туындаан фразеологизмдер, жылы шаруашылыы мен ат бзелдеріне атысты фразеологизмдер жне салт-дстр, наным-сенімге байланысты, халыты лшем негізінде пайда болан ФТ-терді этнолингвистикалы сипаты кеінен арастырылды.

ысасы, жмыста, біріншіден, жылы малына атысты ФТ-тер таырыпты-маыналы жаынан топтастырылса, екіншіден, сол классификация бойынша олара этнолингвистикалы сипаттама беріліп, азаты лтты болмысын танытатын коннотация сипаты наты длелденіп, осы жіктелген ФТ-терді антропозектік контексі айындалды.

рылымы мен мазмны жаынан сас жылы малына атысты ФТ-тер тркі тілдерінде кптеп кездеседі. Бны тркі халытарыны тарихи сабатастыынан деп тсінеміз. Жылы малына атысты траты тіркестерді сабатастыы мен ортатыы тркі тілдеріні синхронды дамуында аарылады. Бл р трлі топтар мен айматардаы азіргі тркі тілдерінде жылы малына атысты бір-біріне те сас немесе нсалас ФТ-ді кптеп кездесетінінен крінеді.

Пайдаланылан дебиеттер тізімі

1 айдар. аза тіліні зекті мселелері. –Алматы: «Ана тілі», 1998. -304 б.

2 Калиев Б. Лексико-семантическая и морфологическая структура названий растений в казахском языке. –Алматы: «Мектеп», 1996. -168 б.

3 Манкеева Ж. Мдени лексиканы лтты сипаты. –Алматы: «ылым», 1997. -272 б.

4 Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. –Алматы: «Евразия», 1995. -178 с.

5 Бабалылы Ж. Жылыны тсі // Егемен азастан, 2005. 25 мамыр.

6 Ер анаты. (растыран Ж. Аупбаев). –Алматы: «айнар», 1987. -328 б.

7 Ддебаев Ж. Тлпарды сыны мен бабы. –Алматы: «Бастау», 1994. -16 б.

8 Радлов В.В. азатарды малдары // «Жалын», 1989. №4, 63-69 бб.

9 Тотабаев А. азатарды ХІХ. мен ХХ. басындаы жылы шаруашылыы. Диссертация олжазбасы. –Алматы, 1992. -228 б.

10 Сыздыова Р. Сздер сйлейді. Алматы: «Санат», 1997. -224 б.

11 Сатенова С.К. Образно-фоновая основа устойчивых выражений, образованных на основе лексики скотоводства в казахском языке. Дисс. КФН, 10.02.06. –Алматы, 1990. -167 б.

12 Шынар А. азатар мен тріктерде жылы сіру мдениеті жне оны рлі (ауд. Кенан Коч). –Шымкент: «лия», 2001. -135 б.

13 Кайдар А.Т. Образно-фоновая основа устойчивых выражений, образованных на основе лексики скотоводства в казахском языке // Известия АН КазССР. Серия филологическая, 1987. №1, 3-8 с.

14 Щербак А.М. Названия домашных и диких животных в тюркских языках // Историческое развитие лексики тюркских языков. –Москва, 1961. 82-161 с.

15 Бейсенова М.С. М.ашариды «Диуани лат-ит трк» деген ебегіндегі трт тлік мал атаулары. Ф..к. диссер. олжазбасы. 10.02.06. –Алматы, 1997. -170 б.

16 аза тіліні ысаша этимологиялы сздігі. –Алматы: «ылым», 1966. -240 б.

Диссертацияны негізгі мазмны мен тжырымдамалары тмендегі басылымдарда жарияланан:

1 «Жылы малы атауларыны фразеологизмдерде берілуі» // «Жас алым – 2005» атты Республикалы ылыми-практикалы конференция материалдары. Тараз: Тараз мемлекеттік педагогикалы институты, 2005, 83-86 бб.

2 «Жылы атауларына байланысты халыты лшемдерді этнолингвистикалы табиаты» // «Тркі халытары дебиеті тарихыны зекті мселелері: ткені, бгіні жне ертеі». Халыаралы ылыми-теориялы конференция материалдары. Тараз: М.Х.Дулати атындаы Тараз мемлекеттік университеті, 2005, 229-230 бб.

3 «Жылы малына атысты бірер маал-мтелдерді этнолингвистикалы сипаты туралы» // Алматы: «азУ Хабаршысы», 2006, №4 (94), 153-156 бб.

4 «аза халыны салт-дстрі, наным-сенімі негізінде алыптасан жылы атауларына байланысты фразеологизмдер» // Алматы: «Тілтаным», 2006, №4, 83-87 бб.

5 «Сз сырына ілсек» (жылы шаруашылыында олданылатын бірер атауларды этимологиясы жайында) // Алматы: «азУ Хабаршысы», 2006, №6 (96), 89-91 бб.

6 «Жылы тр-тсіне атысты атауларды маыналы, тлалы топтары» // Шымкент: «Ізденуші», 2007, №2 (04), 11-17 бб.

7 «Жылы малыны сыны мен бабына атысты атауларды семантикалы ерекшеліктері» // «.Айтбайлы жне тіл біліміні мселелері». Халыаралы ылыми-теориялы конференция материалдары. Алматы: А.Байтрсынов атындаы Тіл білімі институты, 2007, 218-221 бб.

РЕЗЮМЕ

Байтелиева Жанар Дарибековна

Этнокультурная мотивировка фразеологических сочетаний,

связанных с лошадью в казахском языке

специальность: 10.02.06 – тюркские языки

Актуальность исследования. Исследование этнолингвистической характеристики историко-этнографических сведений, фразеологических сочетаний, связанных с лошадью, сформировавшихся в языке в связи с познанием национального быта и родной культуры, как нам представляется, не вызывает ни у кого сомнения в том, что выбранная тема является одной из важнейших в казахском языкознании. Поэтому специальное рассмотрение данной темы в этнолингвистическом аспекте и обсуждение темы фразеологических сочетаний, связанных с лошадью, ставших основой древних народных мировоззрений и убеждений, традиций, социально-общественных факторов, абстрагировавшись, со временем перешедших в языковые факты описания и изучения людей подчеркивает актуальность исследовательской работы.

Предмет исследования. Предметом исследования является раскрытие в языковых фактах казахского языка познавательного значения, способов образования и этнолингвистической природы фразеологических сочетаний, связанных с лошадью.

Цели и задачи исследования. Цель исследования – определение этнокультурной мотивировки фразеологических сочетаний, связанных с лошадью в казахском языке. В соответствии с целью были определены следующие задачи:

- научный обзор тематико-содержательного плана сведений и исследований, связанных с лошадью в казахском и других тюркских языках;

- сбор и классификация по тематическим группам фразеологических сочетаний, связанных с лошадью в казахском языке;

- определение характера мотивировки фразеологических сочетаний, связанных с лошадью в казахском языке;

- раскрытие этнолингвистической природы, значения фразеологических сочетаний, связанных с лошадью в казахском языке посредством экстралингвистических факторов;

- определение сходств и различий во фразеологических сочетаниях, связанных с лошадью в тюркских языках.

Методы исследования. В соответствии с целями и задачами диссертационного исследования были использованы методы исследования как историко-сравнительный, описательный, этнолингвистический, а также методы систематизации, предметно-тематической классификации.

Научная новизна и результаты исследования. В данной работе исследуется взаимосвязанность фразеологических сочетаний, связанных с лошадью, в казахском языке с этнокультурой в этнолингвистическом аспекте.

В исследовании были сделаны следующие заключения:

- фразеологические сочетания, связанные с лошадью, были собраны и классифицированы по предметно-тематическим группам:

- фразеологическим сочетаниям, связанным с лошадью, были даны этнолингвистические определения;

- были установлены мотивирующие признаки, определяющие этнолингвистический характер фразеологических сочетаний, связанных с лошадью;

- была предпринята попытка этимологического анализа некоторых слов, послуживших основой для фразеологических сочетаний, связанных с лошадью.

Теоретическая и практическая значимость исследования. Теоретическая значимость работы заключается в анализе природы фразеологических сочетаний, связанных с лошадью, в этнолингвистическом аспекте, в определении их этнокультурного значения и их интерпретации согласно теориям «язык и нация», «язык и культура».

Результаты исследования можно использовать при обучении теоретическим курсам и проведении специальных семинаров по истории языка, лексикологии, фразеологии, этнолингвистики, лингвокультурологии.

Выводы диссертационного исследования, выдвигаемые к защите.

- фразеологические сочетания, связанные с лошадью, установившиеся в словарном фонде казахского языка – один из основных этносодержательных фактов, характеризующих национальный быт и культуру народа;

- мотивом для образования фразеологических сочетаний, связанных с лошадью, послужили этнокультурные наименования, связанные с возрастом и полом, породой и природными особенностями, с частями тела, мастью, болезнью, внешним видом и уходом, характером, различными позами и передвижениями, хозяйством, а также снаряжениями лошади;

- окончательный сбор и определение мотивов образования фразеологических сочетаний, связанных с лошадью – одна из задач этнолингвистики;

- образовавшиеся фразеологические сочетания, связанные с лошадью, являются языковыми единицами коннатационного характера создания образов, связанных с народным мировоззрением и убеждениями, традициями, социально-общественными факторами;

- основой во фразеологических сочетаниях, связанных с лошадью, в основном, были только положительные качества:

- материал исследования рассматривался в предметно-тематических группах.

RESUME

Baitelieva Zhanar Daribekovna

Ethno cultural motivation of phraseological combinations,

connected with a horse in the Kazakh language

Specialty: 10.02.06 - Turkic languages

Research urgency. Research of the ethnolinguistic characteristic of historical and ethnographic data, phraseological combinations connected with a horse, generated in language in connection with knowledge of national life and native culture, from our point of view, does not cause in anybody doubt that the chosen theme is one of the major in the Kazakh linguistics. Therefore special consideration of the given theme in ethnolinguistic aspect and discussion of theme of the phraseological combinations connected with a horse, which have become basis of the ancient national outlooks and belief, traditions, socially-public factors, having abstracted, in due course passed in the language facts of the description and studying of people underlines an urgency of research work.

Object of research. An object of research is disclosing in the language facts of the Kazakh language of informative value, ways of formation and the ethnolinguistic nature of phraseological combinations connected with a horse.

Purposes and problems of research. The purpose of research is definition of ethnocultural motivation of phraseological combinations connected with a horse in the Kazakh language. According to the purpose following problems have been defined:

- scientific review of the subject-substantial plan of data and researches connected with a horse in Kazakh and other Turkic languages;

- gathering and>

- definition of motivation character of phraseological combinations connected with a horse in the Kazakh language;

- disclosing of ethnolinguistic nature, value of phraseological combinations connected with a horse in the Kazakh language by means of extralinguistic factors;

- definition of similarities and distinctions in the phraseological combinations connected with a horse in Turkic languages.

Methods of research. According to the purposes and problems of dissertational research such methods of research as historical and comparative, descriptive, ethnolinguistic and also methods of ordering, in detail-substantial>

Scientific novelty and results of research. In the given work the coherence of phraseological combinations connected with a horse, in the Kazakh language with ethnoculture in ethnolinguistic aspect is investigated.

In research following conclusions have been made:

- the phraseological combinations connected with a horse, have been collected and>

- to the phraseological combinations connected with a horse, ethnolinguistic definitions have been given;

- the motivating signs defining ethnolinguistic character of phraseological combinations, connected with a horse have been established;

- attempt of etymological analysis of some words which have formed a basis for phraseological combinations, connected with a horse has been undertaken.

The theoretical and practical importance of research. The theoretical importance of work consists in the analysis of nature of phraseological combinations connected with a horse, in ethnolinguistic aspect, in definition of their ethnocultural value and their interpretation according to theories «language and the nation», «language and culture».

Results of research can be used at training to theoretical courses and carrying out of special seminars on language history, lexicology, phraseology, ethnolinguistics, linquocultural science.

The conclusions of dissertational research which are put forward to defence.

- the phraseological combinations connected with a horse, established in dictionary fund of the Kazakh language is one of the basic ethnosubstantial facts characterizing a national life and culture of people;