ОЖ 373.5. 016. 026: 796.323.2.011.3 (574) олжазба ыында
ЕСАЛИЕВ МХТАР ЗАЙНОЛДАЛЫ
Дене шынытыру сабатарында 10-11 жастаы оушыларды баскетбол ойыны техникасына йретуді отайландыру
13.00.04 – Дене трбиесі, спортты жаттыулар, сауытыру жне бейімдеу дене трбиесі теориясы мен дістемесі
Педагогика ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін
алу шін дайындалан диссертацияны
АВТОРЕФЕРАТЫ
азастан Республикасы
Алматы, 2010
Жмыс азаты спорт жне туризм академиясында орындалан
ылыми жетекшісі педагогика ылымдарыны докторы
Х.Ф. Анарлов
Ресми оппоненттері педагогика ылымдарыны докторы
.М. Срсекеев
педагогика ылымдарыны кандидаты
Е.. лімханов
Жетекші йым Атбе мемлекеттік педагогикалы
институты
орау 2010 жылы «27» желтосан, саат 14.00 азаты спорт жне туризм академиясыны жанындаы Д 14.41.03 диссертациялы кеесінде теді. Мекен-жайы: 050022, Алматы аласы, Абай даылы, 83/85, Факс: 87272926805, телефон 8-727-2923007
Диссертациямен азаты спорт жне туризм академиясыны кітапханасында танысуа болады
Автореферат 2010 жылы «____» арашада таратылды
Диссертациялы кеесіні
алым хатшысы,
педагогика ылымдарыны докторы.Е. Бектранов
КІРІСПЕ
Зерттеуді зектілігі. Жан-жаты дамыан, ізгілікті трыдан таза жне рухани бай адам алыптастыру мемлекетті бірінші кезектегі міндеті болып табылады. Оушы жастарды дене бітімі жадайына, дене даярлыына республикамызды саяси, экономикалы жне идеологиялы болашаы туелді болып келеді.Сондытан да, жастарды дене бітіміні дамуы, дене даярлыы жне салауатты мір салтын алыптастыруды маызды мселелері мемлекетімізді Президенті Н.. Назарбаевты, кіметіміз бен оам кілдеріні траты аморлыы аясынан табылады.
Жоарыда аталан мселелер бойынша соы жылдары аса маызды жаттар абылданан: «Білім туралы», «Дене шынытыру жне спорт туралы» азастанны Республикасыны Задары, азастан Республикасында Дене шынытыру жне спортты дамытуды 2007-2011 жылдара арналан Тжырымдамасы мен бадарламасы жне баса да жаттарда дене бітіміні дамуы, дене дайындыы жне салауатты мір салтын алыптастыру мселелері мемлекеттік маыздылыа ие мселелер екені атап крсетілген.
Кптеген діс-тсілдерді ішінде баскетбол алдыы орындарды бірінде боландытан, оушыларды озалыс белсенділігін арттыруды анарлым тиімді ралы ретінде жалпы білім беретін мектепті бадарламасына 3 сыныптан бастап енгізілген.
Туелсіздік алалы бері республикамызда зіндік дене шынытыру жйесі алыптасандытан, дене трбиесі мселелерін жасарту мселелері шешімін тауып, халыаралы дегейде лкен жетістіктерге жетіп келеміз. азастанды жйені тиімділігі кптеген факторлар арылы аныталады, оларды арасында спортшы тласыны іргетасы аланатын жалпы білім беретін мектептердегі оу-трбие процесін ру жне оны мазмнын жасарту маызды рл атарады.
Спортты ылыми-дістемелік дебиеттерде оушыларды жалпы білім беретін мектептерде оытуды шарттары, ралдары мен дістері сынылан. Басты назар дене жаттыуларыны трлері, соны ішінде баскетбол бойынша оу материалын (бадарламасын) топтастыруа аударылып келеді. азастан Республикасыны жалпы білім беретін мектептерінде дене шынытыру бойынша оушы немесе сыныпты озалыстары мен имылдарыны сырты сипатын ана емес, ойын шарттарын негізге ала отырып, оу материалдарыны бастысы мен екінші дрежелісін анытауа деген жаа кзарастарды негіздеу талпыныстары бар [С.І. асымбекова, Ю.Г. Телеугалиев, 2002; Ю.Г. Телеугалиев, 2003]. Дене трбиесі жйесін жетілдіруді (отайландыруды) маызды шарттарыны бірі оушыларды типтік-ерекшелік жне дара ерекшеліктерін ескеру арылы оу-трбие дерісін дараландыруды іске асыру балып саналады.
Мселені отайлы нтижелер арылы шешу шін бірсыпыра себептерге бола з шешімін таба оймаан мселелерді атап крсеткен жн деп білеміз:
- сабатарда баскетбол бойынша оушыларды техникалы жне тактикалы имылдарын алыптастыру барысында сенімді технологиялы кзарас жасалмаан;
- ойын тсілдерін мегеруді орындалан детерминанттары жеткілікті дрежеде атарылмай аландытан, динамикалы ойын жадайларын жне йретуді рылымды-исынды кестесін жобалауды едуір иындатады;
- дене шынытыру пні малімі мен оушы арасындаы апараттар аымын тиімді басару тсілдері елестетуді ртрлі трлеріндегі мліметтер мен хабарламалар трінде натылана оймаандытан, йрету арынын, дене бітімі статусы мен спортты нтижелерін едуір тмендетеді.
Баяндалан мліметтер бойынша ттас педагогикалы рдісте оушыларды йретуді бастапы кезеіндегі жоары маыздылыы мен осы кезедегі спортты-педагогикалы технологияларды жобалау (жоспарлау) жадайлары мен тсілдеріні жеткілікті трде жасаландыы арасындаы объективті арама-айшылы баскетболшы оушыны алыптастырудаы ккейтесті мселе болып табылады.
Зерттеуді тпнсасы. Зерттеу жмысыны таырыбына сйкес келетін философиялы, педагогикалы, психологиялы, медициналы-биологиялы сипаттаы жмыстарды тпнсаларынан ралады.
Жетекші идеясы. Жалпы білім беретін мектеп оушыларыны дене шынытыру сабатарында баскетболмен шылдану тиімділігіні шынайы жасаруы.
Зерттеуді негізделуі. Зерттеу жалпы білім беретін мектеп оушыларыны дене шынытыру сабатарыны тиімділігін жетілдіруді басымды баыттарын ескеру арылы жргізілген.
Зерттеу нысаны - жалпы білім беретін мектептегі дене шынытыру сабаы.
Зерттеу пні - дене шынытыру сабаында баскетбол ойыны техникасыны негіздерін алыптастыру дістемесі.
Зерттеу масаты - дене шынытыру сабатарында баскетбол ойыны техникасыны негіздеріне оушыларды йрету дерісіні тиімділігін арттыру.
Зерттеу болжамы. Болжамны ылыми негізін адамны оамды болмысыны жинаталан трі ретінде болмыс былысын мірше деректерге айналдыруды анытайтын нтиже болатындай теориялы ережелер райды [В.А. Сластенин, 2000; С.П. Баранов, 2002; Н.А. Алексеев, 1997 жне т.б.].
Дене шынытыру сабатарында баскетбол ойыны техникасына йретуді бастапы кезеін сабатар жйесінде келесі дістемелік кзарастарды іске асыру есебінен едуір жасарту ммкіндігі арастырылды:
- кезедер бойында ойын техникасы тсілдерін алыптастыру;
- динамикалы ойын жадайлары (модульдері) негізінде оу материалы мен оу сабатарын ру мазмнын іріктеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Технологиялы тсілдерді жзеге асырылуыны басты баыттарын баскетбол бойынша ойын техникасын алыптастыруда олдану.
2. Динамикалы ойын жадайларыны мазмнын оушыларды техникалы дайындауды бастапы кезеінде олдану негіздемесін беру.
3. Баскетбол ойыныны техникасын алыптастыру технологиясын жасауды жне динамикалы ойын жадайларын дене шынытыру сабатарында олдануды эксперименталді негіздемесін беру.
4. Оушыларды дене шынытыру сабатарында баскетбол ойыныны негіздеріне йретуді тимділігін арттыру бойынша ылыми-педагогикалы сыныстар тзу.
Зерттеу дістері: зерттеу таырыбы бойынша ылыми жне дістемелік дебиеттерді теориялы зерттеу, мамандарды тжірибесін жинатау, сауалнама жргізу, баскетболшыны дене дайындыы мен арнайы сапаларын тестен ткізу, антропометрлік (дене салмаы, бойы, ТС жне т.б.), педагогикалы эксперимент, математика-статистикалы деу дістері.
Зерттеу мселесі - баскетбол ойыны техникасыны негіздерін алыптастыру шін спортты-педагогикалы технологияларды жобалау шарттары мен тсілдерін жасау.
Зерттеуді діснамалы негізін адам туралы оамды жне жеке дара дамуды жоарыдан берілген мліметі деп білетін философиялы ілім райды: жеке дара тланы алыптасуындаы іс-рекетіні оамды-тарихи жне леуметтік-мдени алышартыны жетекші рлі туралы. діснама ретінде адамды йрету мен трбиелеуге деген рекеттестік кзарасы пайдаланылан.
Зерттеу жмысыны теориялы негізін райды:
- жеке тланы дамуды сырты факторлары мен ішкі жадайлары арылы жеке тланы алыптасуындаы детерминациялауды психологиялы-педагогикалы теориясынан [Б.Г. Ананьев, 1977; А.Н. Леонтьев, 1975; С.Л. Рубинштейн, 1976 жне т.б.];
- оны субъектілеріні рекеттесу теориясы [К.А. Абульханова-Славская, 1977; В.В. Давыдов, 1986; А.Н. Леонтьев, 1983 жне т.б.];
- жмыс леуметтік айта згерту ойларын жасау барысында оларды жобалау мен іске асыруды жйелеу идеясына негізделген [В.П. Кузьмин, 1986 жне т.б.];
- оыту теориясынан [В.Г. Афанасьев, 1981 жне т.б.];
- дене шынытыру теориясы мен дістемесі [В.К. Бальсевич, 1992; М.Я. Виленский жне т.б.].
Зерттеуді ылыми жаалыы:
- дене шынытыру сабатарында баскетбол бойынша оу дерісіні бастапы кезеіне деген технологиялы кзарасты рылымы мен функциясы белгіленген;
- динамикалы ойын жадайларын (модульдерді) пайдалану арылы баскетболды негізгі техникалы тсілдерін кезедер бойынша алыптастыруды педагогикалы технологиясы жасалынан.
Зерттеуді теориялы маыздылыы. Зерттеу нтижелері жалпы білім беретін мектеп оушыларыны дене шынытыру сабатарындаы дене бітіміні жай-кйін педагогикалы басару саласындаы білімдерін кеейтеді жне тередетеді.
Зерттеуді тжірибелік маыздылыы трады:
- баскетболшы оушыларды бастапы техникалы даярлыыны жасалынан педагогикалы технологиясын тікелей тжірибеге ендіруден;
- баскетбол тсілдеріне йрету тиімділігін едуір арттыруа ммкіндік беретін арнайы жаттыулар мен озалмалы ойындар тріндегі динамикалы ойын жадайларыны мазмнын жасаудан.
Зерттеу нтижелеріні шынайылыы амтамасыз етіледі:
- теориялы, діснамалы, спортты-педагогикалы ережелерді жиынтыы арылы;
- тжірибеге атысушыларды тадау клемі жне айта крсету арылы;
- жргізілген зерттеулерді мерзімі мен кезедеріні затыы арылы;
- зерттеу дістеріні апараттылыы мен сенімділігі арылы;
- диссертация авторыны ылыми-педагогикалы жмыс тжірибесіні жеткіліктілігі арылы.
орауа сынылан аидалар:
- баскетбол ойыныны негізгі тсілдерін кезедер бойында алыптастыруды педагогикалы технологиясы оушыларды базалы озалыс жне техникалы-тактикалы рекеттерін мегеру тиімділігін арттыруа ыпал етеді;
- динамикалы ойын жадайлары тріндегі арнайы жаттыулар мен озалмалы ойындарды дербестендірілу трлері жалпы білім беретін мектеп оушыларына баскетболды йрету дерісін педагогикалы басару тсілдерін отайландыру шін негіз болып ызмет етеді;
- баскетбол бойынша оу дерісіне деген технологиялы кзарасты іске асыру дістемесі оушыларды ойын рекетінде осымша ммкіндіктер алыптастыруа жадай жасайды;
- баскетболды дене шынытыру сабатарында пайдалану оларды дене жне тактикалы даярлыы дегейін арттыруа ммкіндік береді.
Диссертантты жеке лесі келесіден трады:
- баскетбол ойыны техникасын алыптастыруа деген технологиялы кзарастарды іске асыруды негізгі баыттарын йренуден;
- баскетболшы оушыларды техникалы даярлыыны бастапы кезеінде оушылара арналан динамикалы ойын жадайларыны мазмнын негіздеуден;
- дене шынытыру сабатарында динамикалы ойын жадайларын пайдалану арылы баскетбол ойыны техникасын алыптастыру шін жасалан технологиялы кзарастарды эксперименттік трыдан негіздеуден.
- дене шынытыру сабатарында оушыларды баскетбол негіздеріне йрету дерісіні тиімділігін арттыру бойынша ылыми-тжірибелік нсаулар алыптастырудан.
Зерттеу базасы. Осындай база ретінде 5-6 сынып оушыларына дене шынытыру сабатарында баскетбол ойыны техникасыны негіздерін йрету дерісіні тиімділігін арттыруды ылыми трде негіздеген оу дерісі ызмет етті. Бл деріс Алматы аласындаы №39 орта мектепті оушылары арылы йымдастырылды.
Зерттеу нтижелерін ендіру. Зерттеу нтижелері оу дерісіне ендірілген: Алматы аласындаы №39 орта мектеп, спорт ойындары бойынша №8 БЖСМ, азаты спорт жне туризм академиясы, азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі дене шынытыру жне спорт лтты ылыми-практикалы Орталыы.
Зерттеу нтижелері бойынша Алматы, Санкт-Петербург алаларындаы ылыми-практикалы конференцияларында (2007-2010 жылдары) 3 хабарламалар жасалынды, 3 ылыми маала азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі Білім жне ылым саласындаы баылау комитеті сынан басылымдарда жарияланан.
Диссертация рылымы мен клемі. Жмыс кіріспеден, трт тараудан, орытындылар мен пайдаланылан тпнсалар тізімінен жне осымшалардан трады. Пайдаланылан дебиеттер тізімі - 230, оны 6 шет ел тілінде. Жмыс мазмны 8 кестемен безендірілген.
НЕГІЗГІ БЛІМ
1 Баскетбол сабатарыны мні туралы ылыми-педагогикалы кзарастар мен оны жалпы білім беретін мектептерде жобалануы
ылыми зерттеулерді теориялы материалдарын, практикалы тжірибесін жинатау негізінде жазылан осы тарауда дене шынытыру сабатарында жас баскетболшыларды спортты-техникалы даярлыыны бастапы кезеін йымдастыру мселелеріне психологиялы-педагогикалы талдау жасалан.
Осы мселені педагогикалы теория мен практикада йымдастырылуындаы трлі салалары мен жасалу дрежесі сынылан. Дене шынытыру сабатары жадайларында баскетбол ойыныны негізгі тсілдерін, техникасын алыптастыру арылы технологиялы-педагогикалы басаруды шарттары мен мнді кездері аныталан. Осы проблеманы шешуге арналан азіргі кзарастарды аидалары мен идеяларын психофизиологиялы трыдан негіздеу крініс тапан.
«Жалпы білім беретін мектептерде оу дерісін басаруды ылыми-педагогикалы салалары» деп аталатын 1.1 блімшесінде мектептегі оу жмысыны негізіне баралы жастар спорты мен жоары спортты жетістіктерді нтижелерін дамытуа баытталан кп жылды даярлыты ылыми негізделген жйесі жатады. Оу дерісі бастауыш, орта жне жоары сыныптарды оу дерісінде іске асырылады.
Сыныптаы оушылар саны, аптадаы сабатар саны жне оларды затыы азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігіні бадарламалы–нормативті жаттары арылы белгіленеді. Мектептегі негізгі жмыс трлері топты сабатар, схбаттар, й тапсырмалары, спортты жарыстара атысуы, сонымен атар жалпы білім беретін мектептерге спортты сабатар мен жарыстар йымдастыруда кмек крсету болып табылады [Н.А. Ачкурин, 2003; В.К. Бальсевич, Л.И. Лубышева, 2003].
Оушылара дене шынытыру сабатарын ткізу оыту мен трбиелеуді жалпы задылытарына баынан. Сондытан оны іске асыру барысында дене трбиесіні жас жне жынысты ерекшеліктерін ескере отырып, осы задылытарды крсететін жалпы педагогикалы станымдарды басшылыа алу ажет. Ол станымдара жататындар: жан-жатылы, саналылы пен белсенділік, бірте-бірте жасалатын рекет, айталамалы, крнекілік, жеке даралы. Оу дерісіні здіксіздігі негізгі ш аидаларда крініс тапан:
а) оу-трбие дерісі кп жылы жне жыл бойындаы сипата ие болуы тиіс;
) саба барысында рбір келесі сабаты сері алдыы сабаты ізінше атпарлы сер алдыруы тиіс, себебі жас оушыны азасында алдыы сабатарды серінен пайда болан жаымды згерістер беки тсуі жне жетіле тсуі ажет;
б) демалыс жмыс абілетін алпына келтіруді арта тсуі шін жеткілікті болуы тиіс.
Дене жктемелерін бірте-бірте жне жоары дегейге арттыру станымы оларды клемі мен арындылыыны, оушыны дайындауа ойылатын талаптарды бірте-бірте крделенуіні здіксіз арта тсуімен байланысты болып келеді.
Сабатарды бір-бірте крделендіру оушыны даярлауды ммкіндіктері мен дегейлеріне сйкес келіп, оларды спортты жетістіктеріні здіксіз арта тсуін амтамасыз етуі тиіс.
Дене жктемелеріні толынды трде згеру станымы оларды динамикасыны толынды сипатын крсетеді, себебі ол салыстырмалы аланда оу –трбие дерісіні кіші-гірім зіндісіне, немесе сабатарды кезедері мен ттас бір дуіріне де тн болуы ммкін.
Спортты техника мен оны жетілдіруге йрету дістеріні кез-келген тріні жаымды жатары бар, біра ол жеке алпында шапша рі тиімді йретуді толы амтамасыз ете алмайды, сондытан спортты техниканы мегеру барысында барлы дістер бірін-бірі толытыратын трде олданылады. Олар жиірек бір уаытта пайдаланылады.
Талдау, жалпы білім беру мектептерінде оу-трбие дерісін йымдастыру мен басаруа білім беру мен спортты мекемелерге тн компоненттер- масат, жалпы жне арнайы (арнайылы) міндеттер, дістер мен аидалар, оу кеістігінде жзеге асатын, наты баыттылыы бар, оу материалыны теориялы жне тжірибелік мазмны кіретінін крсетті. Оушы-спортшыны осы білім беру кеістігіндегі тадаан жолыны басы, мектептегі оу мерзіміндегі бастапы кезені де наты рылымы немесе мазмны болады.
«Оушыларды баскетбол сабатарыны оу-трбие дерісіндегі бастапы кезеі» 1.2 блімшесінде баскетбол озалыс рекетіні кптігімен, алуан трімен сипатталады. Оан жгіру, жріс, секіру, латыру, аып алу мен латыру, кш жне озалысты йлестіруді трлі жаттыулары кіреді. Бл жаттыулар ойыншыларды з командасымен жне бсекелес командамен зара рекеттесу жадайында орындалады. Оушыны ойын барысындаы рекетіні тиімділігі ойын жадайына тез баа беріп, ойыншыларды рекеттерін шапша баалауына, техникалы тсілдерді жетілдіруіне, дене жаынан дамуына байланысты болма [А.А. Аруцев, 2003].
Арнайылы бадарлауа абілетті дамыту мектептердегі саба ткізу жйесінде маызды орында болуы тиіс, ол кешенді крсеткіш болып табылады жне оушыны жеке-дара абілетімен аныталады. Аталан бадарлауды дамытуды сырты сері 9-12 жаста байала бастайтыны аныталан. Осыан байланысты оытуды бастапы кезеінде оу дерісін озалыс дадысын жне ептілікті игеруді, балаларды бойында озалыс міндеттерін наты жадайды талдау негізінде, здігінен шеше алатындай етіп трбиелеумен бірігетіндей етіп руа кеес беріледі. Бл шін аарыштыты, кру алаыны клемін, крделі рекет ету шапшадыын, бір имылдан екіншісіне тез арада туді дамытуа баытталан дайынды жне арнайы жаттыуларды кеінен олдану ажет. дайы згеріп тратын жадайдаы жаттыуларды олдану да жне оларды орындауды згертіп труды да маызы зор.
Жоарыда аталан ерекшеліктер оуды кез-келген трін йымдастыру кезінде немесе оны андай да бір стандартты формасында автоматты трде жзеге аса оймайды. Мны зі спортты ойындар техникасыны крделігін жне оларды орындалу маыздылыын крсетеді.
«озалыс имылдарына йретуді технологиялы тжырымдамалары жне оларды баскетбол сабатарында ойын техникасын игеру дерісінде олдану» деп аталатын 1.3 блімшеде йрету барысында оушыларды арапайым ойын кезінде тсілдерді олдануа жетелейтіндей етіп, жадайды крделендіру ажеттігі арастырылып отыр.
Жасспірімні бойында озалыс дадысы мен икемділігін алыптастыру тымды имылдарды рі арай жетілдіруді негізін салады. Жасспірім жекелеген бліктерді емес, сабаты басынан бастап ттас жаттыуларды техникасыны негізін мегеруіне мтылу керек. Жасспірімдермен саба ткізгенде баскетбол техникасыны негіздері детте, жеілдетілген жадайда оытылады. Арнайы дайындыты жне дене шынытыруа жаындатылан жне арнайы дайындайтын жаттыулар кешені кеінен олданылады.
Баскетболда спортты-техникалы дайындыа салыстырмалы трдегі кп уаыт блу ажет, йткені, оушылар дадыны кптеген техникасын игерулері тиіс.
имыл-озалыстарды белгілі реттілікте игеру. Атап айтанда: дайындалып жрген оушыларды оуа деген жаымды ынтасын алыптастыру; озалыс имылыны мні туралы білімді алыптастыру; рбір НТН бойынша йренетін озалыстар туралы толы тсінікті алыптастыру; йренетін озалыс имылын ттастай игеру. Сйтіп, имыла йрету дегеніміз- бл білім алу, озалыс икемділігін алыптастыру жне тиісті дене жаынан алыптасуды асиеттерін трбиелеу.
2 Зерттеуді міндеттері мен дістері жне йымдастырылуы
Диссертацияны осы блімінде ылыми-зерттеу жмысыны алдына ойылан міндеттері, оларды орындау масатымен олданылан дістер мен зерттеуді йымдастыру кезедері жнінде мліметтер келтірілген. Олар авторефератты кіріспе блімінде баяндалан.
3 Мектептерді 4-ші сынып оушыларына баскетбол ойыны техникасыны негізгі тсілдерін алыптастырудаы технологиялы кзарас
Бл тарауда, І-тарауды исынын жаластыра отырып, баскетболды жылдан жыла техникалы-тактикалы шеберлігін шыдаан, дене жаынан дайындыын арттыран оушы тжірибесіні байытылуына сйкес натылап, оытуды нтижелерін талылаймыз. Сондай жолмен алынан жалпылауды оушыларды оытуды бастапы кезеіндегі, осы деріс шін міндетті аидаларымен, оыту тжірибесіні жадайлары мен жаа адамын олдана отырып, техникалы дайындыын жетілдіруді алышарты ретінде пайдаланамыз.
«Баскетбол ойыны бойынша дене шынытыру сабатарында оу дерісін жаырту» 3.1 блімшесінде оушыларды ойын луетіні алыптасу процесіне тигізер объективті факторларды сипаты туралы наты тсінік алу шін сабатарды жйелілігін, оларды баскетбол бойынша бадарламасына сйкестігіне масатты баыттылыын талдау мселесі арастырылады. 1 кестеде мектептегі оу- трбие дерісін йымдастыруды типтік жадайларын: негізгі міндеттерін, дайынды трлерін жне солара блінген уаытты сипаттайтын материалдар берілген.
1 кестеден кретініміздей, дайындыты барлы трі бойынша оытуды 3 жылыны р жылында сааттар саны бірдей блінген, жекелеген азайтуларды (мысалы, ЖДД, СДД, техникалы дайынды) оушыларды жоспарланан дайынды дегейіне ол жеткізгендігімен жне ойын мен жарыс тжірибесіні кш салуымен тсіндіруге болады.
Техникалы дайынды дістемесін малімер кезеді деріс деп арастырады, онда р кезе шін техниканы негізгі буыны мен бге-шгесін игеруді жеке міндеттері алыптастырылады. Малімдер арасында оытуды рбір кезеі (мерзім) шін оыту ралдарын тадап алу, сондай-а беру мен латыруда олдарды имылыны натылы параметрлерін оюды интегративті адамдарын олдану иынды тудырды. Техникалы тсілдерді жетілдіруді малімдерді 70% дербес тапсырма беру арылы ойын тжірибесінде жзеге асырады.
Келтірілген материалдардан кретініміздей, ойын рекеті жзеге асан рбір жылды циклмен біршама згеріп трады. Бл жадай жеке-дара дамудаы танымны тездетілуіндегі оытуды басты рлін жне оушыны ойын тжірибесіні біршама блігін райтын, озалыстар мен арнайы рекеттерді игерудегі техникалы дайынды дістемелерін растайды.
1 кесте - Баскетбола йретуді бастапы кезеіндегі оу-трбие дерісін йымдастыру
| Негізгі міндеттер | Дайынды трлері | Блінген уаыт | ||
| 4 сынып | 5 сынып | 6 сынып | ||
| дене жаынан алыптасу асиеттерін трбиелеу | теориялы ЖДД | 8/1,8 115/26,3 | 8/1,5 118/22,1 | 18/3,3 108/20,0 |
| ойын техникасы тсіліне йрету («техника мектебі»), оларды тактикалы рекетте жетілдіру | СДД техникалы тактикалы ойын | 66/15,1 90/20,6 30/6,8 38/8,7 | 67/12,5 96/17,4 38/7,1 60/11,2 | 58/10,7 93/17,2 49/9,1 60/11,1 |
| тактикалы рекеттерге йрету (жеке жне топты) жне оларды ойын кезінде жетілдіру | жарыстар баылау сынатары медициналы тексеру | - - - | 30/5,6 12/2,2 - | 30/5,5 12/2,2 4/0,4 |
| жарыс рекетіне тарту | спортты лагерлер | 72/16,5 | 108/20,2 | 108/20,0 |
| барлыы: | 437 | 534 | 540 | |
| Ескерту: алымда дайынды трін жзеге асыруа кеткен уаыт берілген, ал блгіште- осы уаытты оуды жалпы уаытындаы лесі (%). | ||||
Ойын рекетіні лшемдерімен атар біз психомоторлы абілеттерді динамикасын да дайы баылап отырды, білетініміздей, олар баскетбол ойыны техникасыны тсілдеірне йретуді материалды негізін райды.
Оушыа оу дерісіні жне ойын практикасыны барлы жадайы, азасыны трлі жйесіні ызмет атаруында белгілі згерістерін тудыратындай сер ететінін тсіне отырып, озалыс рекеттеріні длдігіні арапайым кріністерін атап туге тырысты жне сол материалдарды оу-трбие дерісіні тиімділігін баалау шін олданды (2 кесте).
Сыныптар арасындаы нтижелерді салыстыруларды олданып, зерттейтін факторды (оыту дістемесі) сер ету фактісін длдікпен анытауа тырысты. Бізді жадайымызда бастапы фактіні табуды крсеткіші, белгілі бір уаыт аралыындаы нтижені су арыны, арын нерлым жоары немесе тмен болса, осы факторды сері де сорлым жоары (тмен) болады.
2 кесте - Экспериментті жне баылау сыныптарындаы оушыларды крсеткіштеріндегі нтижелерді динамикасы
| Топтар, статистикалы крсеткіштер | |||||||||||
| 4 сынып | 5 сынып | 6 сынып | |||||||||
 | S |  |  |  | S |  |  |  | S |  |  |
| сер ету уаыты, мс | |||||||||||
 |  |  | 0,88 |  |  |  |  |  |  |  |  |
| озалатын нысана сер ету, ателер % | |||||||||||
 |  |  | 1,29 |  |  |  |  |  |  |  |  |
| озалысты кеістікті талдауыны длдігі, ателер % | |||||||||||
 |  |  | 0,42 |  |  |  |  |  |  |  |  |
| озалысты уаытты талдауыны длдігі, ателер % | |||||||||||
 |  |  | 0,82 |  |  |  |  |  |  |  |  |
| озалысты кштік талдауыны длдігі, ателер % | |||||||||||
 |  |  | 3,00 |  |  |  |  |  |  |  |  |
| Ескертулер: 1. Алымда оушыларды нтижелері, ал блгіште- баскетболмен айналасатын балаларды нтижелері келтірілді. 2.   - дстрлі дістегі сыныптар арасындаы Стъюдент критериі. 3.  - оушыларды оытуды 1 жне 2, 2 жне 3 жыл арасындаы Стъюдент критериі. | |||||||||||
Материалдарды талдау, іріктелген топтарды рбіреуінде топты нтиже жылдан жыла жасаранын крсетті. Сонымен, спортшы емес оушыларды нтижелері арасындаы біршама айырмашылытар оушыларды шінші оу жылындаы аымы ретінде ана байалды. Бл, осы дайындыты алуан трі мен ралдарыны кумулятивті тиімділігі 2-3 сабатан кейін психомоторлы дегейде аны крінетінін білдіреді. Мнда осы жадайды бірнеше тсіндірмесі болуы ммкін. Біріншіден, олданатын ралдар мен сабаты дістемелері баскетбола жаадан йрене бастаан оушыларды психомоторикалы аымдаы жне болашатаы жадайына сйкес емес.
Екіншіден, олданылатын ралдарды жне бастапы дістерді клемі мен сері, сер ету затыы бойынша тиімділігі тмен. Осы пікірлерді рбіреуі іріктеуді біртектілігі еместігін растайтын, сондай-а сыныптаы педагогикалы сер ету ралдары нтижелеріні салыстырмалы туелділігі туралы трлендіру коэффициентіні жоары мндерімен длелденеді.
«Баскетбол ойыны бойынша сабаты педагогикалы станымдары жне жаырту шарттары» деп аталатын 3.2 блімшеде оу-трбие дерісіні тиімділігін арттыру мселені ылыми негізделуін, дістемелік негізгі аидаларды анытауды, оларды жзеге асыруды шарттарын арастырылады. Аталан шараларды жиынтыын біз оушыларды баскетбола йретуді бастапы кезеін жетілдіру, жне жоспарлы нтиже алу шін азіргі замана сйкестендіру деп арастырамыз.
Спортты педагогикада йренуді жаа бастаан оушыны дайындыын жне оу-трбие рекетіне дайындыын білдіретін жеке асиеттері кіретін жадайды жйелеуге деген талпыныс спорт тріні функционалды рылымын талдауа негізделеді. Жне бл кезде оушыны бойында болашата спортты биік нтижелерге ол жеткізу абілеттеріні луеті болуына баса назар аударылады. Сондытан, оушыларды оу-жаттыу рекетіне дайындыын жзеге асыруды барлы аидалары, жадайлары мен жолдарын зерттеуді бірегей пні ретінде, ттас былыс ретінде арастыру ажет.
Оытуды масаты мен міндетін, мазмнын, трі мен сабаты дістерін растырандаы, зияткерлік кзарасы мен озалыс рылымдарыны бірлігі эксперименталді сыныптардаы оу-трбие дерісін руды негізін алаушы аидасы болып табылады. Осы аида негізінде оушыны оу-жаттыу рекеті дерісіндегі жан-жаты даму идеясы, ойынны толыанды трде жне анытылыында ойын рекетін игеру шін шынайы алышарт пен ммкіндіктер тзетін, баланы рухани, сезімталды, эмоциялы-ттынушылы, зияткерлік жне озалыс саласыны тыыз байланысы мен байланыстылыы туралы идеясы жатыр.
Мазмны бойынша ол леуметтік жне биологиялы, оамды жне тлалы типтік жне жеке-дара зара шарттылыында жне бірлігінде адамны мнді тану мен атар мір сру ажеттілігін крсететін, теорияларды жалпы ылыми аидаларымен жне тжірибесімен тыыз байланысты. Осы идеялара сйкес, оушыны ойын рекетін алыптастыру арылы, леуметтік жне психофизикалы дамуы кбінде білімді белсенді жне саналы трде игеруді білім алу дерісінде жзеге асатыны туралы сенімді трде айта аламыз.
Оушыларды дайындауды басаруды шынайы ммкіндіктері жасы дамитын жне жаттыуды жоары нтижесін амтамасыз ететіндей, баса да бейімдері мен абілеттеріні дамуына жеткізетін ммкіндіктерін анытап, реттеуге байланысты.
Осы трыдан аланда, даралау аидасы оу мазмны мен дене шынытыруа тсетін салмаа барабарлы аидасымен тйіседі.
озалмалылы аидасы сабаты мазмнын здіксіз дамыту ажеттілігін, олданатын жаттыуларды, дістерді, саба жадайларын жне тсетін салма кшін, оны клемі мен арындылыын дайы жаартуды жне крделендіруді ажет етеді. Оушылара ойылатын талапты дайы арттыру е алдымен берілген тапсырмалар мен салма кшінде, оларды жас ерекшеліктеріне, жынысына жне дара асиетеріне арай, жоспарланан мерзімде жаымды нтижелерге ол жеткізулерімен байланысты. Жаа, крделі тапсырмалар мен жаттыулара ту, техникалы дайынды барысында алдыы оу материалын толы игергенде ана, азаны ызметтік жне рылымды згерістері, сіресе, дене жаынан жне психомоторлы асиеттеріні даму дегейіндегі згерістері ескеріліп, жзеге асуы керек.
Осы аиданы жалпы исыныны баса адамы оушыны жеке жетістіктеріні демелі жетлуін амтамасыз ету жне осы негізде ойын рекетін зі баалай білуді алыптастыру ажеттілігінде крінеді, оушы бл кезде нтижелерден ана емес, рекетті зінен де анаат алады, себебі, ол ойын кезінде з абілеттерін жзеге асырып, з ммкіндіктерін толыымен ашады.
Осы станымдарды оытуды бастапы кезеінде де жзеге асыруа болады. Бны жзеге асыруа азаты кптеп саналатын озалмалы ойындары бар, олардан баскетбол ойындарыны тсілдерін де, наты тактикалы лгіні де круге болады. Ойынны белгілі кезеі жасалатын динамикалы ойын жадайлары бнда маызды рль атара алады.
Осы аиданы ережелері оу дерісіндегі дене шынытыруа тсетін салматы тбегейлі згертуге жеткізеді: ала клемін ойыншыларды санын, ойын уаытын, дене жаттыуларыны санын жне айталау санын азайтуа (лайту) ммкіндік береді. йренуді жаа бастаан оушыларда жоспарлы тиімділікпен оса бл тсілдер алады бадарлауын дамытады, ойын жадайына арай зін алай стауды тымды тсілдерін тадау икемділігін алыптастырады.
Айтылан дістемелік аидалар белгілі бір жадайлар болан кезде ана толыымен жзеге асуы ммкін. Бізді жмысымызда осы аидаларды жзеге асыруды йымдастырушылы-педагогикалы негізгі шарттары аныталды:
- оу дерісін йымдастыранда кзарас, зияткерлік жне озалыс рылымдарыны ттастыы оны оу, практикалы, ойын дайындыы жне зіндік жмысты инновациялы дістеріні мазмнына енгізуді болжамдайды;
- жас баскетболшыларды жан-жаты дамуы шін озалысты кешенді тапсырмаларын жасау мен олдануды ылыми логикасын адаалау шарттары, дайынды трлеріні бірлестікті аидаларына сйкес келеді;
- сабата йрету ралдары мен дістерін оушыны аымдаы жадайына арай сауатты олдану шарттары, оны озалыс тапсырмаларын орындауа дайындыы сабаты мазмнын динамикалы жаалап отыруды аидасына сйкес келеді.
Баскетбола йрету сыныптарындаы оу дерісін жетілдіруді аидаларымен шарттары, сол аидаларды жзеге асыруды йымдастырушылы-педагогикалы негізгі шарттарын адаалаанда ана орындалуы ммкін: ттасты аидасы; жмысты ылыми исыны жне озалысты кешенді тапсырмаларын орындау; жеке-даралы аидасы жне т.б.
«Оушыларды баскетбола йретуді бастапы кезеіндегі технологиялы кзарас» атты 3.3 блімшесінде оу-ойын рекетіні сынылан рылымды элементтері - алда тран оу дерісі жне оны болашатаы нтижесі туралы апаратты жалпылану дрежесі бойынша зара айырмасы бар масат, жоба, жоспар мен орындау, оытуды басаруды трлі дегейлерін жзеге асыратын жне оны р дегейінде зіне тн арнайылы мселелер кешені шешілетін бадарлама трінде беріледі, оны лгіден круге болады (3 кесте).
3 кесте - Техникалы дайындыты бастапы кезеіндегі оушы-баскетболшыны йрену рекетіні нормативті рылымы
| Масатты айындау | Жобалау | Жоспарлау | Орындау |
| допты аып алу | 1 жоба | 1 жоспар | нтиже 1 |
| допты шыыршыа тастау | 2 жоба | 2 жоспар | нтиже 2 |
| допты беру | 3 жоба | 3 жоспар | нтиже 3 |
| допты алып жру | 4 жоба | 4 жоспар | нтиже 4 |
лгіден, оу рекетіні нормативті рылымы оны элементтеріні зара байланысыны екі трімен тзілгенін крсетеді. Біріншіден, онда басаруды бір дегейінен екіншісіне туіне жне осы серді нтижесіндегі кері апаратты алуа жауапты басарушы командаларды субординациясыны байланысы бар. Бндай байланысты мысалы – масат, жоба, жоспар.
Екіншіден, онда жаа бастаан ойыншыа ойынны бір тсілінен кейін екіншісін игеруіне туіне жне игеруді трлі тсілдерін бір дегейде салыстыруа ммкіндік беретін бадарлар байланысы берілген. Баскетболдаы, субординация мен бадарды толы байланысы трінде крсетілген ойын рекетіні рылымын біз рі арай нормативті рылым (ттас) деп атаймыз, жне соан сйкестікті оушы-баскетболшыларды ойын рекетіні алыптасуыны маызды белгісі деп санаймыз.
Технологиялы адамды жобалауды екінші кезеінде біз назарымызды баскетболдаы ойын рекетіні бадарлы негізін, ойыншыны санасында ойынны мнін абылдауыны ала жылжуын, осы мнге жетуді жолдары мен тсілдерін алыптастыратын, элементтерін растыруа баыттады.
Оушыларды жалпы білім беретін мектепте баскетбола йретуді бастапы кезеін йымдастыруды технологиялы адамы педагогикалы технологияны маызды белгілерін ескеруді міндеттейді: технология- процессуальды санат; технология объект жадайыны згеру дістеріні жиынтыы трінде берілуі ммкін; тиімді жне экономикалы дерістерді жобалауа жне орындауа баытталан технология.
4 Технологиялы кзарас негізінде оушыларда баскетбол ойыны техникасыны негіздерін алыптастыру
Оушыларды техникалы дайындыыны жне дене жаынан жетілуіні, жалпы, оларды бойында ойын рекетін алыптастыруды ажетті дегейін амтамасыз етуші адамды біз оу-трбие процесіне бастапы йретуді бірінші жылында, яни, 4 сыныптан бастап жзеге асырды.
«Оушыларда баскетбол ойыны техникасыны негіздері алыптастыруды кезедік дістеріні тиiмдiлiгi» 4.1 блімшесінде эксперименттік дісті сынылан мазмны оытуды бірінші жылы бастапы дайындыы тобындаы лдарды атысуымен жзеге асырыландыы арастырылады. Мектепті 2009-2010оу жылына арналан жоспар-кестесіне сйкес 66 саат оу сабатары ткізілді, экспериментке атысушылар мини-баскетбол бойынша екі жарыса атысты.
Баылаудаы топ та дстрлі діс бойынша сонша саат дайындалды, баылау сыныбындаы оушылар да екі жарыса атысты.
олданылан технологияларды тжірибелік жаын сипаттайтын зерттеуді мазмнын ашатын материалдар, тжірибелік топтарда мні бойынша р дрежедегі нтижелерді жаымды згерісі боланын крсетеді (4 кесте).
4 кесте - эксперимент кезіндегі йренушілерді психомоторлы абілеттеріні дамуы
| Крсеткіштер | ЭТ(n=24) | БТ(n=24) | t2 | ||||||
 | S | сv, % | t1 |  | S | сv, % | t1 | ||
| сер ету уаыты, мс |  |  |  | 2,08 |  |  |  | 2,18 |  |
| озалатын нысана сер ету, % ателер |  |  |  | 2,37 |  |  |  | 1,23 |  |
| озалыстарды кеістікті талдауы, % ателер |  |  |  | 2,54 |  |  |  | 1,83 |  |
| озалыстарды талдауы, % ателер |  |  |  | 2,15 |  |  |  | 0,98 |  |
| озалыстарды кштік талдауы, % ателер |  |  |  | 2,02 |  |  |  | 0,76 |  |
| Ескерту: 1) алымда бастапы, блгіште-экспериментті соы кезедеріні нтижелері крсетілген; 2) t1-экспериментті бастапы жне соы кезедері арасындаы айырмашылыты длдігі; 3) t2- ЭГ мен КГ арасындаы айырмашылыты длдігі | |||||||||
