Автореферат диссертации

XIX асырды соы - XX асырды бас кезіндегі аза-татар зиялыларыны зара арым-атынасы: тарихи талдау

ОЖ 94(574).083/.084

олжазба ыында




Жораева Гулжамал Тулегеновна





XIX асырды соы - XX асырды бас кезіндегі аза-татар
зиялыларыны зара арым-атынасы: тарихи талдау





07.00.02 – Отан тарихы
(азастан Республикасыны тарихы)





Тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін
алу шін дайындалан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ







азастан Республикасы
Алматы, 2007

Диссертациялы жмыс.А. Ясауи атындаы Халыаралы аза-трік университетіні «азастан тарихы» кафедрасында орындалды.


ылыми жетекші: тарих ылымдарыны докторы,
профессор С.М. Мадуан


Ресми оппоненттер: тарих ылымдарыны докторы,
профессор М.У. Шлекенов

тарих ылымдарыны кандидаты
С.. Шілдебай

Жетекші йым: “айнар” университеті




Диссертация 2007 жылы « » саат
Р БМ ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны (050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29) тарих ылымдарыны докторы (кандидаты) ылыми дрежесін беру жніндегі ОД 53.33.01 Диссертациялы кеес мжілісінде оралады.

Диссертациямен Р БМ ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы
Тарих жне этнология институтыны олжазбалар орында танысуа болады.


Автореферат 2007 жылы «____» _______________ таратылды.








Диссертациялы кеесті
алым-хатшысы, тарих
ылымдарыны кандидаты.С. Алдажманов

КІРІСПЕ

Зерттеу жмысыны зектілігі. Еліміз туелсіздік алана дейін азастан тарих ылымы ондаан жылдар бойы кеестік идеологияны рсауында дамып келді. сіресе революцияа дейінгі кезе брмаланып, оан екінші дрежелі сипат берілді. Осыан байланысты тркі халытарыны тарихы да бір-бірінен ошау зерттеліп, арастырылды. Ал азіргі азастан тарихнамасында брындары зерттеу нысаны болмаан таырыптар ола алынып, зерделеніп, шынайы трыдан баасын ала бастады.
аза жеріне зге лт кілдері патшалы Ресейді отарлы саясатыны кшімен келіп оныстананы млім. Еріксіз жер аудару немесе оныстандыру нтижесінде аза даласына келіп, тратап аландарды рпатары осы кнде азастанны азаматы болан орыс, украин, белорус, йыр, татар, башрт жне таы баса лттарды кілдері. азіргі азастанда аталмыш лттарды диаспорасы алыптасып, дет-рып, салт-дстрлерін стануа, з тілдерінде сйлеуге барлы жадайлар жасалан. Осылайша азастан кп лтты мемлекет болып алыптасты. Президентіміз Н.. Назарбаевты “азастан - кп лтты мемлекет. Мдени трыдан аланда мны зі демократиялы мемлекетті алдына ата талаптар тартады. азастан жерінде лемні е ірі халытарыны кілдері мір сріп жатыр. Сонымен бірге олар бізді елдестеріміз, жерлестеріміз, ал азаматты дегейіне келсек, е алдымен брі де азастандытар”, - деген сздері длел бола алады [1].
Кезінде патша кіметіні ол астында мір срген халытарды аза жеріне оныстана бастауына ылыми зерттеу жргізілмегендіктен наты зерттеу объектісіне тартылмаан еді. Осы ретте татар диаспорасыны алыптасуымен оларды азастандаы ызметі туралы мселені айындалуы зекті болып табылады.
азастанны дамыан экономикалы жне мдени елдер атарына енуіне татар лт кілдеріні лесі бар екендігі де аян. Сол шін патшалы дуірде са лттар атарына жататын татар халы кілдеріні азастана келіп, біртіндеп оныстана бастауын ылыми зерттеулер орыс мемлекетіні шекаралас жатан “братана” атанан елдерді отарлау саясатымен байланыстыран.
Татарлар - Ресей Федерациясында екінші орынды иеленетін жне Еділ бойы, Орал, Батыс Сібір жерлерінде кптеп оныстанан, сондай-а, Орта Азия мен зге шет мемлекеттерде де кілдері мір сріп жатан лт болып табылады.
азастана татарлар XV асырда келе бастаан. В.В. Радлов Ертіс татарларыны аза жеріне XV жне XVІ асырларда Орта Азияны отстік хандытары мен Еділ бойынан кей жадайда еріксіз, кейін ерікті трде келгенін баса крсеткен. Еділ татарларын Сібірдегі шекаралы шептерге орналастыру ісін жаластыру XVІІІ асырды екінші жартысында айтадан ола алынан-ды. Ал, XIX асырды 40-шы жылдары азан татарларын Сібірге оныстандыру саясаты жзеге асырыла бастады [2].
Бастапы кезде аза жеріне татарлар тілмаш ретінде келіп орныан со, аза балаларына саба беріп, мекеме кеселерінде ызмет атара бастады. Мешіт, медреселер салып, ислам діні мен мсылманды аартушылыты ке трде уаыздады.
Ресей империясы XIX асырды соы мен XX асырды басында Орта Азия мен азастанды зіні басару жйесіне толы туелді ету саясатын прменді жргізген. Ресейге еріксіз баынышты болан халытарды кпшілігі мсылман дінін станушылар болатын. Міне, осындай жадайда Ресейге арсы трарлы кшті тек тркі халытарын ттас бір майдана біріктіру арылы алыптастыру ммкін еді.
Отаршылды езгіден тылу жолын іздеген трікшілдік идеяны уаыздаан айраткерлер атары дниеге келіп, барлы тркі мсылмандарын азатты жолына шаырды. Трікшілдік озалысты белді айраткерлеріні атарына ырым жне азан татар лттарыны азаматтары И. Гаспринский, С. Масдов,. Исхаков, М. Бигиев,. Топшыбашев (кей дебиеттерде Топчибаев деп келтіріледі - Ж.Г.) трік бірлігі мен исламды ынтыматастыты идеологиясы негізінде азатты кресте тркі-мсылман халытарыны саяси кштерін ттас бір майдана біріктіруді кздеді. Мсылман фракциясыны рамында болан татар депутаттары жне таы баса татар айраткерлері аза халыны лкен мселесіне айналан Ресей Мемлекеттік Думасы мінбелерінде ктере білді. Бл жнінде алым М. ойгелдиев: “Ресей империясыны XX асырды бас кезінде тркі халытары арасында лт-азатты идеологиясы алыптаса оймаан жадайда оларды отаршылды езгіге арсы озалысы алдымен жалпы исламды озалыс аясында жрді. Ал оны йытысы, баыт беруші орталыы Мемлекеттік Дума рамындаы Мсылман фракциясы болды.
Міне, лт-азатты сипата иеленген ислам озалысыны йыты рамында Исмаил Гаспринский, Садри Масдов, Али Мардан-бек Топшыбашев, Слімгерей Жантрин сынды айраткерлер трды. аза оамында Мсылман фракциясыны ызметіне белсенді трде атсалысандарды арасынан, рине, е алдымен. Бкейханов жне М. Шоайды атаан жн”, - деп жазды [3].
аза зиялыларыны мсылманды озалыса араласуына татар зиялыларыны сері болды.. Бкейханов, А. Байтрсынов бастаан аза зиялылары азатты озалыста татар зиялыларымен етене араласып, оларды идеяларын птады жне оны жзеге асуына мрынды болды.
Апан жне азан революциялары жылдарында аза зиялылары татар йымдарымен бірлесе отырып, мемлекетті басару жйесіні мазмны тірегінде мсылман съездерінде, облысты аза съездерінде мселе ктеріп, з ойларын мерзімді баспа беттеріне жариялап, осы мселеге байланысты пікірталастар йымдастырды. Сондытан, бгінгі аза тарихнамасында асыр басындаы ккейкесті мселелерді шешуге тырысан аза жне татар интеллигенциясыны зара байланысын р ырынан толы ашып беретін зерттеу ажет. Міне, сол себептен арастырылып отыран таырып арнайы ылыми зерттеу нысаны болуа бден лайы, рі зекті болып табылатыны сзсіз.
Таырыпты зерттелу дегейі. Татар лт кілдеріні азастана келіп оныстануы жне аза-татар зиялыларыны зара атынасы мен аартушылы, мсылманшылды, азатты озалыстардаы рлін азан ткерісіне дейінгі кезедегі орыс тарихшылары мен саяхатшыларыны зерттеулері мен олжазбаларынан, ресми жаттардан білуге болады. Мселеге байланысты В.Н. Витевский, В.В. Бартольд, Л.К. Полтарацкая, А.Е. Врангельді ебектері жатады. Аталмыш авторларларды ебектерінде татарларды аза жеріне оныстана бастауы мен атаран ызметі жне трмысты жадайы баян етіледі.
Ресей империясына азастанда тратын халытарды трмысын, леуметтік мірін, табии-географиялы жадайын, мдениеті мен тілін, дінін, жалпы психологиясын зерттеуі отаршылды масатта ажет болды. Сондытан, арнайы экспедициялар йымдастырылып, сол экспедицияларды орытындыларын жариялап отырды. азастандаы татар лт кілдеріні демографиялы жне мдени трмысын айындауда осы экспедицияларды зерттеулері мселені ашуда маызды орына ие [4].
XIX-XX асырдаы азастана татарларды оныстануы жне оларды білімі, ызметке араласуы, айналысан шаруашылыын ашуда Дала лкесінде жргізілген Бкілресейлік сана жйесі мен азастан облыстарыны арнайы статистикалы есептеріні маызы зор.
Трікшілдік озалысын зерттеу барысында татар зиялылары Ф. Тотаровты, М. Бигиевті ебектеріне ерекше тоталу ажет. Ф. Тотаровты ебегінде І, ІІ жне ІІІ Мемлекеттік Думаа атысан мсылман депутаттары, оны ішінде татар жне аза депутаттары туралы нды деректер мен мліметтер келтірілсе, Мса Бигиев ебегінде Ресей мсылмандарыны съездері жнінде нды мліметтер келтіріледі.
Татар жне аза зиялыларыны Орынбор мсылман мжілісіне жне 1917 жылы 2 суірде ткен аза-ырыз съезіне атысу барысы мен мсылман ісіне атысты мселелерді шешудегі орны “Мсылман бюро уа комитеттеріні кеес мселесі” атты татар тілінде шыан кітапта жан-жаты талдана крсетілді [5].
Ждидшілдік озалысты тркі халытары арасында тарауы мен дамуы ХХ асырды 20-жылдарыны зінде ылыми зерттеулерге арау болды. 1920-1930 жылдар аралыында жары крген ылыми зерттеулерде татар аартушыларыны, зиялыларыны асыр басындаы азатты озалыса жне 1917 жылы ос революцияа атысу барысы айындалып, оларды оамды-саяси ызметтеріне баа берілді. Ондай зерттеулерді атарына татар жазушылары. Ибрагимовты, Д. Валидовты, Г. Губайдуллинні, Г. Туркестанскийді (П.Г. Галузоны бркеншік есімі - Ж.Г.), А. Аршаруни мен Х. Габидуллинні ебектерін жатызуа болады. Аталмыш алымдарды ылыми зерттеулерінде Бірінші орыс революциясы жылдарында татар азаматтарыны азатты озылыса атысуына, жалпы орыс революциясыны мсылман халына тигізген серіне, трікшілдік, ждидшілдік озалысты кздеген масатына жан-жаты талдау жасалан [6].
1840-1860 жылдары жары крген зерттеулерде XX асыр басындаы озалыс лтты-буржуазиялы сипата, оны кілдері лтты-буржуазиялы кілдері атарына жатызылан. Мндай ылыми зерттеулер жнінде Г.М. Хамитов, С.Г. Батыев, И.С. Брагинский жне таы баса тарихшыларды ебектерін атауа болады [7].
Татарларды азастан территориясына келіп орналасуы жне оларды айматаы ызметіне атысты деректерді “Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках” атты жатты жината наты баяндалан.
Татар тарихшысы Х. Хасанов татар тілінде шыан “Орал” газетіні ызметін талдап, XX асырды басындаы татар зиялыларыны лтты кзарастарына, Мемлекеттік Думадаы, саяси партия рудаы, сондай-а, бкіл мсылмандарды біріктіруге рекеттенген ызметтеріне тоталады.
аза-татар халытарыны зара атынасы, аартушылы мселесі, ждидшілдік озалыс барысындаы татарларды аза арасындаы ыпалы 1870-1880 жылдар аралыында жары крген ебектерде дріптелген. Мселен, аза-татар дебиеттеріні байланысын зерттеуде алым Б. Ысаовты ебегін атауа болады. Ол азаты тыш аартушы-алымы Ш. Улиханов пен татар аартушысы, алым Хсайын Фаизхановты арым-атынасы туралы нды дерек келтіреді жне аза аартушысы Ы. Алтынсарин мен азаты лы аыны А. нанбаевты татар халыны материалды жадайы мен рухани уатын баалаудаы рлін ашып крсеткен. Сондай-а, татар айраткерлеріні аталмыш аын, аартушылары туралы айтан нды пікірлері мен аза халыны трмысына арнап жазан кітаптарын талдаан [8].
Ждидшілдік озалысты басты масаты мен оны Ресейде жандануы Я.Г. Абдуллинні мааласында арастырылан. Ол ждидшілдік озалыс панисламды озалыспен бір уаытта пайда болды деген тжырым жасаан. Х.Т. Вахидов болса Тркістандаы ждидшілдік озалыс барысын, оны себептері мен салдарын айындауа тырысан.
1905-1907 жылдардаы татарды демократиялы баспа ісіні дамуымен, осы газет беттеріндегі бірінші революцияны маызы, революциялы-демократиялы ой-пікірлерді жандануы Р.У. Амирхановты ебегінде жан-жаты талданды. Аталмыш алым “л-асри-л-ждид”, “Урал”, “Вакыт”, “Юлдуз”, “Фикер”, “Эхбар”, “Казан мухбире”, “Бурган таракки”, “Баянульхак”, “Танг юлдызы”, “Азат халык”, “Дума” жне таы баса татар газеттерінде жарияланан демократиялы ой-пікірлерді маыздылыын айындап, крсетуге тырысан [9].
1890-шы жылдары татарларды тарихына байланысты бірнеше ылыми зерттеулер жары крді. XVII - XIX асыр аралыындаы азастана тілмаш-аудармашы ретінде келіп оныстанан татарлар туралы азастанды тарихшы В.З. Галиевті зерттеуінде талдана крсетілген. Аталмыш алым азастанны оамды міріне тыыз араласан татарлар жнінде нды мліметтер келтіреді.
Татарстан Республикасыны ылым Академиясыны тіл, дебиет жне тарих институтыны алымы А.Ф. Мхамметдиновты “Трікшілдікті тууы жне эволюциясы” атты ылыми ебегі XIX асырды 70-жылдары мен XX асырды 90-жылдарындаы тркі халытарыны идеологиясы мен саяси ойларыны тарихын талдауа арналан. алым Ресей мен Осман империяларында пайда болан трікшілдік баытты алы шарттарына тотала отырып, саяси трікшілдікті негізін алаан Юсуф Акчураны (Ашора - Ж.Г.) мір жолдары мен оны саяси кзарастарыны алыптасуы, панисламшылдыа арсы Ресей кіметіні кресін талдаан.
И. Гаспринскийді ждидшілдік озалысты жне аартушылы баытты негізгі лидерлігі шетел алымы А. Бенингсенні ебегінде арастырылан.
азастана татарларды оныстануы, шаруашылыы мен ксіби ызметтері азастанды алым Г.Т. Хайруллинні ылыми жмысында амтылан [10].
Мсылманды озалыс барысы туралы, оны ішінде XX асыр басындаы аза лтты интеллигенциясыны оамды-саяси рлін крсетуге арналан зерттеулер атарында К. Нрпейіс пен М. ойгелдиевті ебектерін атауа болады. Бл ебектерде зерттеп отыран таырыпа атысты нды мліметтер кездестіріледі [11]. Ал соы жылдары трікшілдік, ждидшілдік озалыс барысын жне сол озалысты негізін алаан кшбасшылары туралы, татар мен аза зиялыларыны азатты крес жолдарын айындаан Т. Омарбеков, С. Рстемов, С. Шілдебайды ылыми зерттеулері мен маалалары жары крді [12].
азастанны солтстік іріне XVI - XX асыр аралыындаы Петропавл аласына жне оны тірегіне келіп оныс тепкен татарларды шаруашылыы, ксібі, сауда ісі жайындаы мліметтерді “Татарлар азастанны солтстігінде” атты жината крсетілген [13].
XX асыр басындаы азастанны оамды-саяси міріндегі мсылманды озалыс С. Рстемовты ебектерінде ке клемде дріптелген. Мсылман аартушылы мселелері Э.. Мырзалиеваны диссертациялы жмысында айын крсетілген. аза жне татар халытарыны мдени байланыстары туралы жазылан ылыми зерттеулерді атарына Л.З. Болатбаеваны диссертациялы жмысын жатызуа болады [14]. Аталмыш жмыста патша кіметіні отарлау саясаты жылдарындаы аза пен татарларды оу-аарту салаларындаы байланысы, ждидшілдік озалыс барысы, сондай-а, татарларды аза кітаптарын бастырудаы рлі айындалады.
Осылайша, XІX асырды соы мен XX асырды басындаы азастандаы аза-татар лт кілдеріні зара байланыстарыны даму тарихын арастыру кешенді трде, ттас мселе ретінде жан-жаты баяндап, оан талдау жасап, наты баа беретін зерттеулер атарына жатады. Сондытан, аталмыш асырлар аралыындаы аза-татар халытарыны саяси, мдени байланыстарын ылыми-танымды трыдан бірттас арастыру тарихнамасы оны кандидатты диссертация дегейінде арнайы зерттеулерді ажет ететін таырып екендігін крсетеді.
Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері. Диссертациялы жмыс брын-соды ттас зерттелмегенін ескере отырып, XІX асырды соы мен XX асырды басындаы азастандаы татар диаспорасыны алыптасу барысын, оларды демографиялы суі мен леуметтік жадайын, аза жне татар зиялыларыны зара арым-атынасын ашып крсету масаты ойылды. Осы масатты жзеге асыру шін тмендегі міндеттер ойылды:
- Татар лт кілдеріні азастан территориясына алаш келуі мен оларды ызмет барысын айындау;
- Татар диаспорасыны азастандаы экономикалы, сауда атынастарын дамытудаы рлін ашу;
- XІX асырды соы мен XX асырды басындаы азастандаы аза жне татар зиялыларыны зара байланысын крсету;
- азастандаы аартушылы озалысты рлеуі жне ондаы татар азаматтарыны олдауымен рылан оам, йымдарыны ызметтеріне ылыми трыдан баа беру;
- азастандаы ждидшілдік озалыстаы татар зиялыларыны орны мен рлін айындау жне оларды станан кзарастарын прменді трде крсетіп, патша саясатына арсы крес барысын дйектеу;
- Мемлекеттік Дума мен оан мше болан аза жне татар депутаттарыны атаран ызметі мен жмыс барысыны зара сабатастыына талдау жасау;
- Татар зиялыларыны азатты озалыстаы рлі мен ызметін анытау;
- ос революция жылдарында татар зиялыларыны атаран оамды-саяси байланыстарын жан-жаты ашу;
- 1917 жылы Апан жне азан революциясы кезіндегі аза-татар йымдарыны рылуына талдау жасау.
Зерттеу жмысыны хронологиялы шегі. Диссертациялы жмыс XІX асырды соы мен XX асырды бас кезін амтиды. Онда татар лты кілдеріні азастан жеріне оныстану барысы, 1905-1907 жылдардаы Бірінші орыс революциясы кезіндегі жне одан кейінгі азатты озалыс жылдарындаы аза-татар байланыстары мен 1917 жыла дейінгі Мемлекеттік Думада осы халытардан сайланан депутаттар ызметі, Апан жне азан революциясы жылдарындаы татарларды оамды-саяси жмысы амтылады.
Зерттеуді деректік негіздері. Диссертациялы жмысты жазу барысында азастан Республикасы мраат орларыны жаттары мен кітапханаларда сирек кездесетін кітаптар мен олжазбалар блімінде саталан мерзімді баспасздегі деректер, ылыми зерттеулер, азастанды жне татар зерттеушілеріні ылыми ебектері кеінен пайдаланылды.
азастандаы татар диаспорасыны алыптасуы мен татар зиялыларыны ждидшілдік озалыстаы орны мен рлін, ос революция жылдарындаы оамды-саяси ызметтерін айындаудаы деректер азастан Республикасыны Орталы Мемлекеттік мрааты (РОММ), Ресей Федерациясы Мемлекеттік мрааты (РФММ), збекстан Республикасыны Орталы Мемлекеттік мрааты (РОММ), Омбы облысты Мемлекеттік мрааты (ООММ), Татарстан Республикасы Орталы Мемлекеттік мрааты (ТРОММ) орларында саталан жаттардан алынды.
Мселен, XIX асырды екінші жартысы мен XX асырды бас кезінде азастан территориясына келіп оныстанан татарларды аартушылы, мдени жне саяси ызметтерін айындайтын, XX асырды бас кезіндегі азатты озалыс барысындаы аза жне татар зиялыларыны саяси крес аренасына шыуын баяндайтын, Мемлекеттік Дума барысындаы мсылман депутаттарыны ктерген мселелерін натылайтын, мсылманшылды немесе ждидшілдік озалыс кезіндегі татар жне аза зиялыларыны зара байланысын жан-жаты пайымдайтын азастан Республикасыны Орталы Мемлекеттік мраатыны 4 (Орынбор ырыздарыны облысты басармасы), 9 (Уаытша кіметті Жетісу облысты комиссары), 15 (Семей облысты басармасы), 27 (Торай облысы халыты училищесіні директоры), 44 (Жетісу облысты басармасы), 64 (Дала генерал-губернаторлыыны кесесі), 90 (КСР леуметтік амсыздандыру комитеті), 119 (Тркістан уездік басармасы), 338 (Омбы облысты басармасы), 369 (Амола облысты басармасы), 374 (ырыздарды шекаралы басармасы), 427 (РОМ-ны трлі орларыны кшірмесі), 689 орларыны, Ресей Федерациясы Мемлекеттік мраатыны 102 орыны, збекстан Республикасыны Орталы Мемлекеттік мраатыны 1 (Тркістан генерал-губернаторыны канцеляриясы) жне 461 (Тркістан кзет блімі) орларыны, Омбы облысты Мемлекеттік мраатыны 3 (Батыс Сібірді Бас басармасы), 6 (Сібір округіні жекеше штабы), 270 (Омбы лкелік соты) орларыны жаттары кеінен пайдаланылды.

XIX асырды соы мен XX асырды басындаы азастандаы татар диаспорасын айындауда халы санатарыны деректері, айматар бойынша жары крген шолулар мен есептер, статистикалы деректер, анытамалы-статистикалы басылымдар негізге алынды.
1897 жылы Ресей империясыны бірінші жалпы халы санаы нтижесін жариялаан Ішкі Істер министрлігіні Орталы комитетіні басылымдары аса нды дерек кздері болып саналады. Жетісу, Орал, Сырдария, Семей, Амола, Торай облыстары мен Маышла уезіндегі татарларды наты саны мен оларды сауаттылыын, негізгі ксіптері мен діни станымдарын айындауа болады.
Зерттеуде аза жне татар депутаттарыны Мемлекеттік Думада жер, оу-аарту, скер жне таы баса мселелерді арастырудаы ызметтеріне байланысты негізгі дерек кздері атарында Мемлекеттік Дума материалдары мен асыр басында шыып тран аза жне татар тілдеріндегі мерзімді басылым материалдары молынан пайдаланылды.
XX асырды бас кезінде шыан газет-журналдарды маызы зор. “Айап”, “Вопросы колонизации” журналдары мен “аза”, “Сарыара”, “Вакыт”, “Тургайские областные ведомости”, “Уральские войсковые ведомости”, “Семипалатинский листок”, “Орал”, “Ебекші аза” газеттеріне жне соы жылдары жары крген “аза дебиеті”, “Жас Тркістан”, “Аиат” таы баса мерзімді басылымдарды материалдары да кеінен пайдаланылды. Аталан басылымдарда аза жне татар зиялыларыны азатты, тедік мселелеріне арналан, патша саясатын сына алан маалалары жарияланан.
Диссертацияны мнін аша тсуге XX асырда жары крген аза жне татар айраткерлеріні ебектерінен алынан деректер де арау болды.
Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы. Жмыста наты деректер негізінде XІX асырды соы мен XX асыр басындаы азастандаы татар зиялыларыны оамды-саяси ызметі мен аза зиялылары арасындаы зара байланысы азіргі заман талабына сай жне тарихи шынды принципі негізінде объективті трыда жан-жаты талдап крсетіледі. азастандаы аартушылы озалыса татарларды атысуы айындалып, жаа деректер негізінде ждидшілдік озалыс кшбасшыларыны ызметі пайымдалады. XX асырды басындаы азатты озалыстара татар зиялыларыны ыпалы, сондай-а аза зиялыларыны трікшілдік озалыса атысуы жне 1917 жылы Апан жне азан революциясы кезіндегі татар зиялыларыны азастандаы саяси ызметі натыланады. Зерттеу барысында брын белгісіз кптеген мраат деректері мен баспасз материалдары ылыми айналыма осылып, алаш рет кпшілік назарына сынылды. Осыны нтижесінде ты орытындылар мен тжырымдар жасалынды.
Зерттеу жмысыны орауа сынылатын негізгі тжырымдары. XІX асырды соы мен XX асырды басындаы азастандаы татар диаспорасы мен татар зиялыларыны аартушылы жне ждидшілдік озалыс барысындаы рлі мен ыпалына баа беріліп, талылауа мына мселелер шыарылды:
- азастана татар лт кілдеріні оныстана бастауы татар диаспорасыны алыптасуына алып келді;
- Татар лт кілдеріні оу-аарту саласында мектептер мен медреселер ашып, аза балаларыны мсылман білімін алуына лесін осуы;
- азастанда рылан мсылманды оамдар мен йымдар ызметіне татар азаматтарыны рухани жне материалды олдауын тигізуі;
- азастандаы ждидшілдік жне трікшілдік озалысты жандануына татар
айраткерлеріні тікелей ыпал етуі;
- І жне ІІ Мемлекеттік Думада аза дептутаттары татар зиялыларыны олдауына ие болып, бірге кресу ажеттілігі идеясыны алыптасуына ат салысуы;
- I жне IV Мемлекеттік Дума жмысыны барысында татар депутаттарыны аза халына атысты мселелерді батыл ктеріп, оны шешілуін талап етуі;
- Мемлекеттік Думаны мсылман фракциясы бюросында татар зиялыларыны Ресей империясыны отаршылды пиылдарын ашы трде сына алуы.
Зерттеу жмысыны методологиялы негізі. Зерттеу дісі туралы айтанда, брыннан тарих ылымында орын алып келе жатан дстрлі зерттеу дістері, сонымен бірге жаа тарихи кзарастар мен теориялы станымдар басшылыа алынды. сіресе, зерттеу принциптері мен тарихилы принципі негізгі жне басты станым болды. Жмыс натылы фактілік материалдар мен мраатты деректерді зерделеу, ылыми зерттеулерді талдау, объективтілеу, жйелеу, орытындылау сияты тарихи зерттеу дістері негізінде жазылды. Сондай-а, диссертациялы ізденіс барысында салыстырмалы сараптау, статистикалы, сипаттамалы, жан-жатылы дістері кеінен олданылды. Таырыпа байланысты жаа тарихи кзарас трысынан отанды жне шетелдік тарихнама саласында жазылан зерттеулерді философия, дебиеттану саласын зерттеушілерді ты тжырымдары мен пайымдаулары ескерілді.
Зерттеу жмысыны олданбалы маызы. Жмыс XІX асырды соы мен XX асырды аралыындаы аза жне татар зиялыларыны тадырына байланысты тарихнаманы атарын толытыра тседі. Диссертациялы жмысты нтижелері мен тжырымдарын диаспора тарихы мен аза лтты интеллигенциясыны тарихына атысты жазылатын ебектерде, жоары оу орындарында лекция курстары мен арнаулы семинар сабатарын жргізу барысында осымша оу материалы ретінде пайдалануа болады.
Зерттеу жмысыны сыннан туі. ылыми зерттеу жмысыны негізгі мазмны “Отан тарихы”, “Ізденіс”, “азастан жоары мектебі” ылыми журналдарда жне халыаралы ылыми конференцияларды материалдарында жарияланды.
Диссертациялы жмыс.А. Ясауи атындаы Халыаралы аза-трік университетіні “азастан тарихы”, “Археология жне этнология” кафедраларыны біріккен мжілісінде жне Р БМ ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны “азастанны жаа заман тарихы жне тарихи демография” бліміні мжілісінде талыланып, орауа сынылды.
Диссертацияны рылымы. ылыми жмыс кіріспеден, негізгі мселені арастыратын ш тараудан, орытындыдан, пайдаланылан дебиеттер тізімі мен осымшалардан трады.

ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ

Кіріспеде зерттеу жмысыны зектілігі негізделіп, масаттары мен міндеттері, дістемелік негізі, ылыми жаалыы мен олданбалы маызы айындалып, мселені зерттелу дрежесіне талдау жасалды жне пайдаланылан деректерге сипаттама берілді.
“XIX асырды соы - XX асырды басындаы азастандаы татар диаспорасы” деп аталатын бірінші тарауда XІX асырды соы мен XX асырды басындаы азастандаы татар диаспорасыны алыптасуы, татар зиялыларыны экономикалы, сауда атынастарын дамытудаы жне аартушылы озалыс барысындаы рлі жан-жаты баяндалады.
Татарларды аза жеріне келе бастаан заманынан азастан мен Ресей арасында едуір саяси байланыстар рылып, сауда арым-атынасы орнаан еді. Ресейлік патша кіметі мемлекеттік шекараларын лайту жне Орта Азия мемелекеттерімен байланыс орнату масатын кздеді. Ол шін патшалы Ресейге аза даласын отарлау аса ажет болды. Сондытан, аза хандарымен тікелей байланыс жасауа талпынып, елшілік орнатуды ола алды. Ресей кіметіні аза жеріне жіберген елшілігіні рамында татар лт кілдері болды. Татар елшілерін орыстар азатармен тілдесу шін тілмш ретінде пайдаланды. XVII асырда дала лкесіне орыс елшілігіні саудагерлері мен нерксіп иелеріні келулері жиіледі. Олар бл ірмен жете танысып, здеріне ажетті мліметтерді жинатады. Татар-саудагерлері мен ызметкерлері орыстара аза жерлері мен Орта Азиялы алалар жнінде нды мліметтер жинап, сондай-а, лке картасын жасауа кмектесті.
XVIII асырдан бастап азаты алалары мен бекіністеріне татарлар оныстана бастады. 1735 жылы салынан Орынбор аласы татарларды тты мекеніне айналды. Татарларды бірте-бірте аза жеріне ішкерілей кіріп оныстануына Орынбор губернаторы Неплюевті лесі зор.
Патша кімшілігі татарлар мен азатарды тыыз байланыса бастаандыынан ауіптеніп, 1765 жылы Орынбора татарларды оныстануына тиым салан жарлы шыарады. Біра, патшаны бл жарлыына арамастан алаа XVIIІ-XIX асырлар аралыында татарларды оныс тебуі толастамады. Керісінше, біртіндеп азастанны батыс жне солтстік-батыс айматарына да оныстанып, з селоларын сала бастады. Олар тілмш ызметімен атар азастана толы еніп, сауда ісімен айналысуа болатындыына кз жеткізген.
Тілмштар орыс билігіні Орынбор лкесі мен Ертіс ірінде орнатуына аса ажет болды. Татар тілмштарыны бірі Мендияр Бекчурин Ресей кіметіні трлі дипломатиялы тапсырмаларын орындаан.
азастанны ірі алаларында татарлар оныстанан жерлерді "Татар слободкасы" деп атаан. Бл слободкалар зіні зулім мешіттері, моншасы, керуендер тотайтын сарайы, емханасы, сауда йлері мен базарларымен ерекшеленді.
Татарларды кптеп орналасан жеріні бірі - Бкей Ордасы болып табылады. Бл Ордада Жгір хан елді билеген кезінде, 1851 жылы млімет бойынша, Бкей Ордасында 193 татар лты мекен еткен, Орынбор генерал-губернаторлыында болса (кейіннен Дала генерал-губернаторлыы - Ж.Г.) Торай облысына араанда Бірінші Бкілресейлік сана бойынша 3197 (оны 1755-і ерлер, 1442-і йелдер), яни 0,71% татар лты тран. Татарлар, сіресе, облысты солтстік уездерінде жне останай уезінде кбірек шоырланан. Сондай-а, Атбе уезіне де біршама татарлар оныстанан. Аталан ірге оныстанан татарлар отырышы мір срді, зіндік шаруашылыты дамытты. Бл рдіс айткен кнде де азаты шаруашылы міріне сер еткен. Діни сенімдеріне келсек, облыс бойынша 3142-сі мсылман дінін станан, оны бар жоы 5-а татар православие дініне кіріптар еткен. Сана бойынша жалпы Орал уезінде татарларды 7675 ер адамы мен 6761 йелдері мекен етіп, оларды 1871 ер азаматтары мен 1590 йелдері Орал аласында трды. Татарларды аланы, яни 5118 ерлері мен 4516 йелдері уезге араан ауылдарда мір срген.
Татарлар тыыз оныстанан слободкасы 1821 жылы салынды. Дегенмен, табиат апаттарына байланысты жне аймаа бейімделмеуіні салдарынан татарлар біратар иыншылытара тап болды. Тіптен, отаршылды кімшілігіні отарлы езгісі де татарларды аймаа бейімделуіне кедергі жасады. Осыан байланысты татарлар ірі алалара штар болды. Айа ретінде Орал аласына Орынбор мен азаннан келген татарлар оныстанып, сауда жасап, мекеме, баспасз орындарда ызмет еткені болып табылады.
XVIII асырды соында Гурьевті негізгі трындары орыс скерлері болса, XIX асырды басынан бастап бл жерге Орал казактары, татарлар жне азатар оныстана бастады. 1897 жылы Ресей империясыны бірінші жалпы санаы бойынша аланы 9322-ні 655-сі татар лтыны кілдері болан. Гурьев уезіндегі татарларды 337-сі мсылман дінін, 1-і православие дінін станан. 1897 жылы сана нтижесіні крсеткіші бойынша лкедегі татарларды 3466-ы сауатты болды. Бл крсеткіш жылдан-жыла сіп тран. азатарды арасында татарларды ыпалыны суі ммкін деген ауіппен патша кіметі оларды кімшілік жмыстарда ызмет етуіне барынша тиым салып, сіресе, мекемелік жне кеселік ызметтерден шеттетуге тырысан. Сондай-а, оларды бл аймаа оныстануына ттеп берген. Алайда 1914 жылы Орал облысындаы татарлар 2,2%-ды рады.
1890 жылды 1 атарындаы млімет бойынша Маышла уезіні Форт- Александровск елді-мекенінде барлыы 184-і тран. Оларды 12-і татар лт кілдерінен болса, 1916 жылды 1 атарындаы млімет бойынша бл жердегі татарларларды саны 60-а жеткен.
Тркістан генерал-губернаторлыына араан Жетісу облысында 1897 жылы сана бойынша 8353 татар мекендеген. Бл орта есеппен 0,85 пайызды крсетеді. Татарларды 0,42% православие, 0,01% дстрлі дінді, 0,03% рим-католик, 0,02% иудей, 99,45% мсылман, 0,07% баса діндерді станан.
Верный аласыны Татар слободкасы XVIII асырды 60-шы жылдары негізін сала бастады. Бл жерде Семейден, азаннан, Вяткадан, Тобыл губернияларынан, Тюмень уезінен, Орта Азиядан кшіп келген саудагерлер, олнершілер оныс тепті. 1897 жылы сана бойынша татар слободкасыны трыны 592 деп тіркелген. Бл татар слободкасыны жалпы халы саныны 4 орында екендігін крсетеді. Ал, 1897 жылы саната крсеткендей облыс алаларыны бірі Жаркенттегі 16 094 (9342 ер, 6752 йел) татарларды 7-і мрагерлік дворян кілінен, 22-сі кпестерден, алан 220-сы мещандар болды. 1915 жылы деректер бойынша, Жетісу ірінде татарлар 10 мынан асып тскен.
азастандаы татар халы Семей облысында тыыз орналасан. 1897 жылды 28 атарындаы сана бойынша Семей облысында 684 590 татарлар мекен етті. Оларды уездерге шаса, Семей уезінде - 156 801, Зайсанда - 95072, араралыда - 171 655, Павлодарда - 157 487, скеменде - 103 575 татарлар тран. Татарларды кп шоырланан алаларды бірі - Семей аласы болды. Онда 26 246 татарлар оныстанып, 3,83% рады. Облысты баса алаларына келсек, скеменде - 8721, Павлодарда - 7738, араралыда - 4451, Зайсанда - 4402, Ккпектіде - 2980 татар лт кілдері оныс тепті. Оны 40 219 татар лты сауатты боланын мраат жаттары дйектейді.
1897 жылы бірінші сана бойынша Амола облысында мекендеген 10819 татар лт кілдеріні 8830-ы Омбы, Ккшетау, Атбасар, Петропавл, Амола алаларына оныстанса, 1912 жылы статистикалы комитетіні есебі бойынша Амола облысыны Петропавл уезінде - 292 (179 ер адам, 113 йел), Петропавл аласында - 9260 (4785 ер адам, 4475 йелдер), Ккшетау уезінде - 2464 (1334 ер адам, 1130 йелдер), Ккшетау аласында - 734 (343 ер адам, 1130 йел), Атбасар уезінде - 40 (21 ер адам, 19 йел), Атбасар аласында - 536 (260 ер адам, 276 йел), Амола уезінде - 210 (109 ер адам, 101 йел), Амола аласында - 3767 (1921 ер адам, 1846 йел) татар лт кілдері трды. 1914 жыла арай Амола аласыны зінде 1,6% татар кілдері болан. Облысты ірі алаларыні бірі - Петропавла татарлар XVIII асырда оныстана бастаан. 1915 жылы аланы 65 мы трыныны ш блігін татарлар рады. аладаы медреселер мен мешіттерді барлыы татар кпестеріні аржыландырылуымен салынды.
1897 жылы сана нтижелері бойынша Сырдария облысыны улиеата уезінде - 630, азалы уезінде - 659, Перовскте - 517, Шымкент уезінде - 646 татар лт кілдері трды. Жалпы облыста татарларды 53,1% сауатты болан. Оларды 5257-і университеттер мен жоары оу орындарын бітірген.
Татар лт кілдеріні аза жеріне оныстана бастауы экономикалы жне сауда атынастарыны дамуына лес осан. 1735 жылы Орынбор аласыны салынуы татарлара азастан мен Орта Азияда еркін трде сауда жасауа жол ашты. Саудагерлер шін Орынбор, Семей жне Ямышев амалдарында, Троицкіде жыл бойына сауда ісін жргізуге ммкіндік беретін арнаулы й-жай салынды. Орынбор аласыны жанында аралы атанан селоны іргесі аланып, татар саудагерлеріні ірі базарына айналды. Татар саудагерлері Азиядан делмеген тауарларды алып, оларды Ресейге немесе Еуропа елдеріне тасымалдады. аза даласына болса Мскеуден немесе Батыстан келінген тауарлармен амтамасыз еткен.
Татар тілмаштары мен жолбастаушыларыны кпшілігі аза даласына келгеннен кейін сауда-саттыпен де айналысты. Олар ірі алалардан келінген кнделікті ттынуа ажетті заттарды мала, теріге, жнге жне таы баса трлі заттара айырбастап, айматы сауда-экономикалы саласыны дамуына септігін тигізді. Жергілікті аза саудагерлері бастапы кезде орыс жне татар кпестерінен несиеге тауар алып отырды.
азатар мен татарларды сауда-экономикалы жне мдени-аартушылы байланыс орталыы батыста Орал, Троицк, Гурьев алалары болан. Аталмыш алалара оныстанан татарлар жергілікті азатармен тыыз байланыс рып, сабын айнататын, май шыаратын жне таы баса са ндіріс орындарын ашты. Мселен, Троицк аласында аайынды Ямашевтар ндірістік-сауда орындарын ашып, жылына бірнеше миллион пайда тапса, Гурьев аласында азаннан келген кпестер С. Ахметов пен И. Кушаев саудадан кп табыс крген.
Жетісу татарлары сауда, олнер жне шеберлік жмыстарды жргізді. шарал, Лепсі уездеріне оныстанан татарлар сауда дкендер ашып, жерді жала алды. Осылайша, Семей аласы арылы Ресейді р трлі алаларынан келген саудагерлер сауда жасаан. алада татар саудагерлеріні бірнеше сауда йлері болды. Мселен, “Мхаммед Мусин - Сады жне К°” сауда йі трмыса кнделікті ажетті заттар мен азы-тлікпен айматы амтамасыз етіп отырды. Ишим жне азаннан келген татарлар тауарларын Семейге жне баса алалара тасымалдаан.
XІX асырды соында араралыны татар кпестері лкедегі кенді деп, нім алу шін зауыттар сала бастады. Кпестер Хамидолла мен Глшад Бекметевтер Балаш бойынан орасын-кміс зауытын ашан. Зауытты иесі Глшад Бекметев боландытан, ірде оны “Глшад зауыты” деп атаан.
Сауда ісі Амола облысыны солтстігінде де арынды трде дамыды. Петропавл бекінісі салынан кезде келіп оныстанан татарлар, бастапы кезде сауда жасап кн крген. Татар саудагерлері бірте-бірте леуметтік дегейін ктеріп, ксіпорындар салды, азатарды жалдамалы жмыса тартты. Мселен, татар И. Файзуллинні сауда мануфактурасы, М. Шамсутдиновты, М. Тменевті сауда дкендері халыа ызмет крсетсе, аайынды Мратовтар алада е ірі н зауытын жмыса осан, ал татарларды ірі кпестері баалы тері деу, то май шыаратын ндіріс орындарыны белсенділігін арттырып отырды [15].
XIX асырды соына арай патша кіметі азастан мен Орта Азияда татарлара жылжымайтын млік сатып алуа, асты ндірісі мен мал шаруашылыын дамытуа тиым сала бастады. Бл татар байларыны ндіріс орындарыны суі мен саудасына лкен зиян келтірді. Патша кіметі осындай задар арылы татар капиталыны еркін трде суіне тежеу жасады.
Осыны нтижесінде аза жеріне алдыы атарлы демократиялы татар мдениеті, татар аын-жазушыларыны прогрессивті аыл-ойлары ке трде еніп, аза халыны аартушы-демократтарыны кзарастарына сер еткені белгілі. аза жеріне тілмш болан жне сауда жасауа келген татар кпестері бл елде оуды маыздылыын кздерімен кргендіктен, мешіт пен медресе салып, азаннан арнайы оыан молдаларды шаыртан. азандаы медреседе азатарды оуына да жадай жасаан. Татар медреселерінде Орынбор, Семей сияты алаларда тратын азатарды балалары дріс алан.
XIX асырды ортасында азастан территориясында мсылман мектептері мен медреселерде оытушыларды басым блігі татар молдалары болды. азаты алдыы атарлы зиялылары осы татар молдаларынан бастауыш білім алып, алыс мекендерде мсылманды сауаттылыты таратан. Бл саяси рдісті азастандаы мсылманды оу-аарту саласыны дамуына мрынды болан. Мселен, азаты тыш аартушыларыны бірі Ш.Ш. Улиханов алаш рет ауыл молдаларынан, татар мдрістерінен білім алып мсылманды оу жазуды мегерген. Келешекте ол татар аартушысы Ш. Маржанимен танысады, оан аартушылы ебегі шін татарларды алдыы атарлы зиялылары жоары баа береді.
Ш. Маржаниді идеяларын аартушы Х. Фаизханов, е алашы татар тіліндегі жаа дісті ліпбиді авторы, Шкіртжан Таири, адвокат, І Мемлекеттік думаны депутаты, “Иттифак” партиясыны Орталы Комитетіні мшесі, азандаы е бірінші татар газеті “азан мухбірі”-ні редакторы Сейіткерей Алкин жне ждидшілдік озалысты жаластырушы, аартушы И. Гаспринский т.б. кптеген шкірттері жаластыран.
Татар лтынан шыан зерттеуші-этнограф жне лкетанушы рбанали Халиди 1846 жылы Аягзде туып, Семей медресесіні бірінде білім алды. Оны 1889 жылы “Тарих-и Джарида-и Джадида”, 1910 жылы “Тауар-и хамса-и шарки” ебектері азан аласында жары крді.
Патша кіметі аза жеріне орналасан татарларды саяси-экономикалы жне идеологиялы ысыма ала бастайды. Себебі, олар Ресей империясыны рамындаы мсылман халытарын империяа арсы кери соысу арылы емес, бірігіп сауаттылыпен кресуге шаырды. Бл идеяны ке клемде ріс алуы отарлы кімшілікті рейін шыран. Сондытан, оны алдын алу масатында татарлар арасында христиан дінін тарату, оларды еріксіз шоындыру, орыс-татар аралас мектебін ашу, миссионерлік оамдарды руды жоспарлаан. Осыны салдарынан отарлы кімшілік татарларды азатар арасында мсылман дінін насихаттауына арсы баылаушы жне барлаушы органдарын ашан. Тіптен, мсылманды сананы, дет-рыпты зерттейтін арнайы орталытарды рып, оларды жоспарлы бадарламаларын зірледі. Татар белсенділігіні аза жерінде ке клемде артуына байланысты, патша кіметі татарларды айла-тсілдермен шоындыруды жоспарын дайындады. Оларды санасын православты идеялармен уландырып, арнайы миссионерлер топтар рды жне мсылман халытары арасына жіберуді масат ттты.

Осыан байланысты 1869 жылы Мскеуде арнайы миссионерлік оам рылды. 1870 жылы болса Аарту министрлігі империя рамындаы мсылман халытарын орысты оу-аарту жйесіне туелді етуге байланысты за абылдап, Н.И. Ильминскийді орыстандыруды масат еткен миссионерлік педагогикалы жйесін ендіреді. Отар кімшілігі мсылман балаларыны бір мектепте оуына арсы шыып отырды жне рбір мсылман баласыны блек оуына барынша жадай жасап, оны адаалауа алды. сіресе, аза балаларыны татар мектептері мен медреселерінде сауат ашуына арсы шыты. Ал, шоындырылан татарлар православты миссияны аза даласында атарып, азатар арасында православие дінін насихаттауа орыс миссионерлерімен бірлесе атарды [16].
Жетісу облысында татар мектептері мен медреселері патша кімшілігіні атыгез станымына арамастан ашылуды жаластыран. Бл мектептерде діни сабатардан тыс математика, тарих, жарафия, биология, орыс тілі пндері оытылды. Мселен, 1883 жылы Верныйда Ыса абдулвалиевті медресесі ашылып, 1904 жылы жаа дісті мектеп болып айтадан бой ктерді. Верный аласындаы тараншы мешітіні имамы Ілияс Изнабакиев болса мсылман йірмесін ашып, белсенділігін арттырды. Ол отарлы кімшілікті мсылман мешіттерін жойып, мсылмандарды шоындыру саясатына арсы шыты. Татарлар мектептер мен медреселерге императорды суретін ілуге арсылы білдіруге шаырды.
XIX асырды соы мен XX асырды басында татарлар арасында “жаа дісті” мектептер ке клемде ашылды. 1890 жылы Орынбор аласында жаа дісті “Хусаиния”, Троицкіде “Расулия” медреселері бой ктеріп, онда аза балалары трбиеленген. Уфадаы “алия” медресесінде азаты ататы алымдары М. Жмабаев, Б. Майлин, Т. Жомартбаев, Б. Серкебаев сынды жалпы 50-ден астам азаматтары білім нрын алан. Мнда аза ыз балалары да оып, ыздара арналан мектеп, медреселерде ызмет еткен. 1911 жылы “алия” медересесіндегі аза шкірттеріні аражатымен “ліппе яки тте оу” атты азаша оулы ебегі жары крді. Медреседе оыан аза жастары 1913-1914 жылдары “Сада” атты ебегін жарыа шыарып, ккейдегі ойларын жазан.
Татарлар азастан мен Орта Азияда медреселермен атар, аартушылы оамдар, айырымдылы орлары мен кітапханаларды санын арттырумен де айналысты. Татарлар ран оамдара молдалар, мдрістер, кпестер, халы арасындаы рметті азаматтар мше болан. Аталмыш йымдар татар диаспорасы кптеп шоырланан алаларда рылды. алалардаы медреселер осы оамдарды есебінен аржыландырылды. 1870 жылы рылан Зайсан аласындаы “Джамгият маариф” оамы медреселердегі оушылара аржылай кмек крсету, оларды ажетті заттармен жабдытау жне оытушылармен амтамасыз ету жмыстарымен айналысты. Ал, 1898 жылы рылан Семей аласындаы мсылмандарды айырымдылы оамы кедей, жарлы адамдарды киіммен, азы-тлікпен, жататын орынмен амтамасыз ету таы баса айырымдылы істерімен шылданды. ке-шешесінен айырылан жетім балаларды арнайы балалар йіне орналастырып, оларды келешекте білім алуын адаалап, жоары жне орта ксіптік оу орындарына тсу шін аржылай кмек те крсетті.
1909 жылы Верныйда Ысмаил Жабеков Ныматуллин, Мхаммедли Нармхамедов жне таы баса татар лт кілдеріні бастамасымен ашылан мсылмандарды “Машраб” немесе “Гп” атты йірмесі де айырымдылы жмыстармен айналысты. Жетісу облысыны апал уезінде “Мсылмандарды аартушылы жне айырымдылы оамы”, Жаркент аласындаы “Мсылман-прогресшілдер оамы” да мтаж мсылмандара, кедей жататара, арттар мен жетім-жесірлерге, мгедектерге ашалай кмек крсету ісін де ола алан-ды. 1913 жыла арай Семей облысында 35-ке жаын оам мен комитеттер тіркеліп, оны кпшілігі Семей аласында орналасанын мраат жаттары длелдейді. Бл оамдар мен комитеттерге татарларды басым блігі мше болан.
1907 жылы Петерборда азаты “Серке” атты газеті татарларды “лфт” газетіне осымша болып, Ш. осшыловты басаруымен жне Х. Ибрагимовты редакторлыымен басылып трды. 1911-1915 жылдар аралыында аза аартушысы М. Сералинні редакторлыымен шыып тран “Айап” журналын аржыландыруда татар кпесі Моллахмет Яушев оматы кмек крсеткен. Татар тілінде шыып тран газеттер, оны станан баыты туралы “Айап” журналында хабарламалар басылып тран. “Айап” журналыны басармасында татар мен аза дебиетінде зіндік орны бар крам алымов хатшылы ызмет атарып, осы журнала ледерін, гімелерін, сол кездегі ккейкесті маызды мселелеріне н осатын маалаларын жариялады. 1913 жылы Петропавлда аза-татар тілдерінде “Ишим даласы” атты газеті, ал 1917 жылы Хсайын Мнасыповты редакциялыымен “Юл” газеті бысылып трды.
Осылайша азатар мен татар зиялылары лтты мддені орауды, з жерлеріндегі отарлы езгіге шыраан халыты ауыр халге тап болуды салдарын ашып, оларды бірлесіп шешуді кздеді.
“аза жне татар зиялылары ХХ асырды бас кезіндегі азатты озалыс жылдарында” деп аталатын екінші тарауда азастандаы татар зиялыларыны ждидшілдік озалыстаы рлі жне аза-татар зиялыларыны зара байланыстары талданады.
аза зиялыларыны мсылманды (ждидшілдік) озалыса араласуына татар зиялыларыны ыпалы зор болды. Оларды атарына бдірашид Ибрагимов, Жсіп Ашора, Мса Бигиев, Фатих Крім, Гади Масдов, Садрутдин Масдов (кей деректерде Садри Масуди деп келтіріледі - Ж.Г.), Фуад Тотаров жне таы баса татар зиялыларын жатызуа болады. Алашы ждидшілдік озалысты беле алу рдісі Тркістан жерінде шарпыды. Панисламды жне пантрікшілдік озалысты лидерлері тркістанды ждидшілермен тыыз байланыста болып, здері Тркістана сапар шегіп, агенттерін жіберіп отырды. И. Гаспринский 1896 жне 1907 жылдары Тркістана келіп, ждидшілдік озалысты лидерлерімен кездесіп бл озалысты мнін ашады. Сондытан, тркістанды ждидшілер И. Гаспринскийді здеріні стазы деп таныан.
Ждидшілдік озалыс Дала генерал-губернаторлыына арасты Амола мен Семей облыстарында да ке ріс алан. Патша кіметі бл облыстардаы мсылманды озалысты ауыздытау науанына белсене кіріскен. Дала генерал-губернаторы Н. Сухотин Семей, Амола облыстарындаы ел арасына мсылманды гіт-насихат жргізушілерді анытау шін астыртын баылауды орнатан. Мсылманды діни озалысты ксемдері ретінде Наурызбай Таласов 3 жыла, Шаймерден осшылов 5 жыла Иркутск губерниясына, ал Маш адіров 2 жыла Зайсан уезіне, Сексенбай Тленкинов 2 жыла скемен уезіне жер аударан. Зиялыларды арасында. Бкейханов, А. Байтрсынов, М. Дулатов, Ж. Абаев жне таы баса ждидшілдік озалысты олдаушылар болды.
аза зиялыларымен атар аза даласындаы татарлар 1905 жылы патша рескриптін уанышпен арсы алды. Зиялы ауым кілдерімен бірлесе отырып, патша кіметіні аза еліне жргізген отарлау саясатын, орыс шаруаларын оныстандыру жне жалпы орыстандыру саясатына арсы шыан. Патша азама жазылан арыз-тілектерге тілектес болан.
1905 жылды наурыз айында азан аласында татар зиялылары бас осан жиналыса Тркістан, Дала облыстарыны азатары да тартылды. Осы жылды 10 тамызында Нижний Новгородта ткен жрменкеге азатар да атысты. Тркістан лкесі мен аза облыстарынан арыз-тілек (петиция) тапсыруа келген делегация кілдері бдірашид Ибрагимовке (А. Бірімжанов, Б. аратаев - Ж.Г.) жолыып, кеесіп тран.
Татар зиялылары бірінші орыс революциясы жылдарында ріс алан азатты озалыста тркі-мсылман халытарыны саяси кштеріні бірлесуімен атар, патша кіметіне арсы тран орыс партияларымен жне баса да йымдармен тыыз байланыс орнату ажеттілігін тсінді. Осыан орай орыс оамы ішіндегі ірі саяси йым ретінде танылан кадеттер партиясыны кшбасшылары П.П. Милюков жне П.Б. Струве, “Автономияшылдар одаыны” жетекшісі, белгілі лингвист-алым И.А. Бодуэн-де Куртэнемен де жаын байланыстар рды. Бл йымдарды ткізген іс-шараларына атысып, онда тркі-мсылман халытарыны ойын білдіру жолында біршама жмыстар атарды. Мселен, бдірашид Ибрагимов “Автономияшылар одаыны” ызметіне тікелей араласып, автономияшылдар съезін ткізу шін елді тпкір-тпкіріне хат жолдап, ел ішіндегі беделді азаматтарды осы съезге атысуа шаырды.
1905 жылы 19 арашада Петерборда поляк, украин, латыш, эстон, армян, еврей, татар, зірбайжан, грузин, белорус, аза халыны кілдерінен ралан 83 делегатты атысуымен ткен автономияшылдар съезінде мсылман халытарыны кілдерінен баяндама жасаушылар. Ибрагимов пен М. Тынышпаев болды.
Бкіл Ресей мсылмандарыны мддесін кздеп, азатты озалыс ранын ктерген И. Гаспринскийді “Тржіман” газеті де аза жеріндегі ауыртпалы мселелерді ктерген. сіресе, аталмыш газетте мндаы жер мселесі, мсылман балаларды орысша білім алу мселелері жнінде біратар маалалар жарияланды.
“Иттифак” атты мсылман партиясыны екінші съезі кімет тарапынан йымдастырылан арсылыа арамастан, 1906 жылды 13-23 атарында (кейбір деректерде 15-23 атар аралыы деп келтірілген - Ж.Г.) Петерборда ткізілді. Съезге ырымнан, Тркістаннан, Кавказдан, аза облыстарынан жне Еділ-Орал тірегінен келген 100-ден астам делегаттар жиналды. Бл съезд жоары билік орындарыны рсат бермеуіне байланысты жасырын трде ткізілді. Съезге атысан делегаттар кіметті бл съезді ткізуге рсат бермеуін ділетсіздік деп танып, 1905 жылы 17 азанда жарияланан манифесті ая асты етілуі деп баалады. ІІ мсылман съезінде Ресейде мекен еткен мсылмандар губерниясында он алты аудан орталытарын ру мселесін ктерді. Оларды ішінде Орынборда - Орынбор, Тркістанда - Ташкент, Дала лкесінде - Орал, Семейде - Семей, Жетісуда - Верный, Амолада - Петропавловск алаларын орталы аудандар ретінде ру кзделді.
Петерборда ткен ІІ Бкілресейлік съезд жалпымсылманды озалысты рлеуіне себеп болды. 1906 жылы апанда Семейде азатарды екінші съезі тті. Съезд кадеттердікіне жаын бадарламаны малдап, лкеге арай орыс шаруаларыны оныстандырылуын тотату, азастанны барлы жерлерін аза халыны меншігі ретінде тану, мектептер ашу т.б. талаптар ойды. Олар здеріні дінін уаыздауды жаластыруа, лтты мдениетті дамытуа, азастанда аза тілін баса тілдермен терезесі те болып, жалпы орыстандыру саясатына арсы шыан [17].
Мсылмандарды шінші съезі 1906 жылы 16-21 тамыз аралыында Кавказдан, Оралдан, Орта Азиядан, ырымнан, Поволжье жне т.б. жерлерден келген 800-ге жуы делегатты атысуымен Нижний-Новгород аласында тті. Съезде мектептегі білім жне мсылмандарды діни мекемелердегі ызметі жнінде мселелер аралды. Сондай-а, I Думаны таратылуын “17 азан манифесіне” айшы келетінін, шыл трде Думаны айта шаырылуы керектігін айтып, бл жнінде Министрлер кеесіні траасына жеделхат жолдады. Съезде абылданан партияны бадарламасын талылау шін арнайы 15 мшеден тратын комиссия рылып, оны рамына лимарданбек Топшыбашев, Мстафа Давидович, Гади Масдов, Садри Масди, Жнгір Байбурин сынды татар зиялылары кірді. Оларды арасында азатан Шймерден осшылов халыты ойын білдіруге ат салысты. Аталмыш комиссия мшелері отар кімшілікті араы ойларына арсы трлі саяси кштерді олдауына сйену керек деп есептеп, олармен бірігуді жн крді. Сондытан, кейбір мшелер сол кездегі патша кіметіне арсылас кадет партиясына мше болды. Жалпы сол тарихи кезеде кадеттер партиясын татар зиялыларымен атар, баса да тркі-мсылман халытары лгі ттан. аза халыны атынан. Бкейханов жне таы баса азаты саяси элитасы кадеттер партиясына мше болуды алаан.
1905 жылды жазына арай Семей, Амола, Орал мен Торай облыстарында шаруаларды аграрлы толулары беле алды. араралыда патша манифесін халы арасында гіттеу арыны 15 араша кні жргізілді. араралыда болан манифестацияа афитолла мен аниолла Ормановтар, Махмт жне Жміл Бекметевтер мен т.б. татарлар атынасан. аза зиялыларымен атар татарлар да халы арасына араласып, манифесті мн-маынасын тсіндіруге тырысты. Татар зиялылары Халы йінде апта сайын жиналыс ткізіп, елдегі жадайды Мелекеттік Думада ктеріп, осы мселе тірегінде баяндама жасап, андастарды арасында талыа салды.
1905-1906 жылдар аралыында ткен саяси ереуілдерге азатармен атар татар лт кілдері де белсенді трде атысты. Татарлар мсылман лт кілдеріні арасында насихаттаан жмыстар жргізіп, патша кіметіні жргізген саясатына арсы кресуге шаырды. Патша кіметі оларды рекетін “діни-саяси насихат” деп санады жне татар дін басыларын “блар діни шыармаларды талдаушылар ана емес, мсылмандарды саяси кшбасшылары”, - деп есептеді.
Татар зиялылары І, ІІ, ІІІ Мемлекеттік Думаларда аза халыны мддесін, сіресе жер, оу-аарту мселелеріне атысты жмыстарды арастыруа ат салысан. І Мемлекеттік Думадаы мсылман фракциясыны рамында 14 мше болды. Фракция жмысына татарды зиялылары С. Алкин мен С. Масди араласты. 1907 жылы 3 маусымда патша жарлыымен ІІ Мемлекеттік Дума таратылып, Тркістан лкесі мен Дала облыстарыны халы сайлау ыынан айырылды. Ол кезде аталмыш татар депутаттары сайлау ыын алпына келтіруді талап етті. Сондай-а, аза жеріні мемлекеттік меншігі деп жариялануды “наыз ділетсіздік” екенін (С. Масдов - Ж.Г.) тілге тиек етті.
Ресейде Мемлекеттік Дума жмысын жргізу барысында азастандаы мсылмандар, Думаны ызметіне байланысты ызу пікір-таластар ткізіп, патша саясатына ашы трде арсы шыты жне ойларын аза жне татар тілдерінде мерзімді басылымдара жариялай бастады. Дала генерал-губернаторы Сухотинні бйрыымен араралыда Омбы пошта-телеграф мекемесіні шенеунігі М.Х. Бекметов елін азаттыа шаыран іс-рекеті шін 1906 жылы ттына алынып, ш ай клемінде абатыда отыраннан кейін, азан аласына жер аударды.
Омбы жандармды басармасы Дала лкесіне з тышыларын жіберуге, оларды мсылмандар арасында ызмет атаруа, сондай-а, мсылман озалысына байланысты халыты ойлары жнінде млімет жинауды жн крді. Сондытан, Амола облысында тратын татарларды рбір іс-имылы барлаушылар арылы полиция бліміне жеткізіліп тран. “Панисламды гіт таратты”, - деген сезіктілерді соына баылау орнатылды.
1914 жылды 15-20 маусымында Петерборда Мемлекеттік Думадаы мсылман фракциясыны йымдастыруымен Бкілресейлік мсылман съезі шаырылып, съезге азатардан. Бкейханов, Б. аратаев, С. Лапин, Ж. Сейдалин, С. Шорманов, Д. Аманшин,. Нарымбетов атысты. аза депутаттары азатарды діни істерін Орынбор муфтилігінен шыарыланны басты себебін айындап, діни істерді жергілікті кімшілік арамаына беруді сынды. 1914 жылды 6 желтосанында Петроградта мсылман фракциясыны бастамасымен тркі-татар кілдеріні съезі ткізілді. Бл съезді президиумына траалы ызметін Мемлекеттік Думаны мшесі И. Ахтямов, трааны орынбасарлыына А. Муфти-Заде мен М. Асадулаев, хатшылы жмысты атаруа С. Жантрин мен Б. Шараф сайланды. Комитет рамына мше боландарды басым блігі татар кілдерінен трды. Ал азатардан комитетке Баытжан аратаев пен Барлыбек Сыртанов кірді.
Уаытша Мсылман комитетіні блімшелері Ресейді кптеген жерлерінде ашыла бастады. Бл комитетті Атбасарда, Зайсанда, Шымкентте, таы баса алаларда блімшелері болды. Мселен, Зайсан аласындаы Омар Дулеткелдиев, мсылмандар 1914 жылды кзінде жаралы жне ауыран скерлермен оларды жаняларына кмек крсету шін жергілікті мсылман комитетін ру шін Орынбор мсылман комитетіне тініш білдірген. Бл жнінде Семей генерал-губернаторына жіберілген хатта дйекті трде баяндалан.
Семейдегі географиялы блімшесі Петроградтаы мсылман соыс емханасына аржылай кмек крсету масатында, 1915 жылды 13 апанында деби-музыкалы кеш ткізді.
Торай облысында ашылан комитет блімшесі 1914-1917 жылдар аралыында халытан 226 мы 999 сом аржы жинап, осы масата жмсады. азатар татар азаматтарымен бірлесе отырып, Ресейге мал, киіз, ашалай кмек берумен атар, здері де тікелей соыса (С. Аспандияров, Н. Имаамбетов,. Самратбеков) аттанып, шептегі ара жмыса алынан азатара кмек берді.
“аза жне татар зиялылары ос революция кезеінде” деп аталатын шінші тарауда 1917 жылы Апан жне азан революциялары кезіндегі аза-татар зиялыларыны азастандаы оамды-саяси ызметі арастырылады.
1917 жылы Апан ткерісінен кейін азастанны кптеген айматарында кеестер рыла бастады. Жаа рылан кеестерді рамында татар жастары болды. Мселен, Семейде рылан кеесті аржы комитетіні рамында татар Крім Стішев болды. Осы жылы Петропавлда жастарды “Талап” йымы рылды. Бл йыма аза жастарымен атар татар жастары да мше болып, саяси белсенділік танытты.
Апан ткерісінен кейінгі саяси згерістер Думаны мсылман фракциясын бей-жай алдыран жо. Буржуазиялы-демократиялы революцияны алашы кндерінде IV Мемлекеттік Думаны мсылман фракциясыны мшелері жиналып, мсылмандарды ткерістен кейінгі жадайын талылауды ажеттілігін айтып, мсылмандарды жалпы конгресін ткізуді сынды. 1917 жылы 5 наурызда Орынборда мсылмандар жиналысы ткізілді, онда Ф. Крімовты траалыымен Орынбор мсылмандар бюросы рылды. Оны рамына оытушылар, мекеме ызметкерлері, имамдар мен жмысшы тапты кілдері кірді. Бюро Оралдаы, азастан мен Тркістандаы жне Тменгі Волгадаы татар оамыны лидерлеріне “жергілікті азаматты атару комитеттеріне атысу, халыа рылтай жиналысына сайлауа дайынды жргізу ажеттігін тсіндіру, Орынбордаы мсылман бюросымен байланыс жасау шін жергілікті комитет ру” жнінде жеделхаттар жіберді. 1917 жылы 12 наурызда азанда Мсылман Комитеті рылып, оны траалыына Ф. Тотаров, ал орынбасарлыына Г. Апанай мен У. Танашев (аза - Ж.Г.) сайланды. Комитетті рамында И. Алкин, С. Вахидов жне таы баса татар лт кілдері болды. Комитет зіні аржы, за жне апаратты комиссияларын рды. Кп замай татарларды осындай комитеттері Самара, Троицк жне Орск алаларында ашылды.
1917 жылды 15-17 наурызында Петроградта Мсылман фракциясыны мшелері мжіліс ткізді, азатардан. Бкейханов, М. Дулатов жне М. Шоай атысты. Мсылман бюросыны рамына татар жне аза лт кілдерінен Ахмет Салихов, Фатих Каримов, лихан Бкейханов, Мстафа Шоай, Зки Улиди жне таы баса бірнеше фракция мшелері енді.
1-8 суірде Орынбор аласында тыш аза съезі ашылып, оан Амола, Семей, Сырдария облыстарыны, Бкей, Орынбор губерниясыны жне азан мен Уфа алаларынан келген 300-ге жуы кілдер атысты. Бл кілдерді арасында азан мсылмандарыны кілі, загер Нжіп Халфин, Уфадаы “Мсылмандар арасында азаматты пікір тарату комитетінен” абдолрахман Фахралдинов жне “Уаыт” газетін шыарушы Фатих Крім (Каримов - Ж.Г.) болды. Тыш аза съезіні кпшілік кілдері съезд біткеннен кейін 8-10 суір аралыанда “Орынбор мсылман бюросыны” йымдастыруымен болан мсылман бюросыны мжілісіне атысты. Негізінде бюроны мжілісіне Уфа, азан, Самара, Ташкент, Орынбор жне баса алаларды мсылман комитеттеріні мшелері атынасан еді.
Татар халыны кілдері 1917 жылды 12-23 суір аралыында Верный аласында ткен Жетісу облысты аза съезіне, 19-22 суір аралыында ткен Орал облысты аза съезіне, 21 суірде Бкей Ордасындаы аза съезіне, 27 суір мен 7 мамыр аралыында ткен Семей облысты аза съезіне, 20-28 суір аралыында Орынбор аласында ткен Торай облысыны мжы-аза съезіне, 25 суірде Омбы аласында ткен Амола облысты съезіне жне 21-26 шілде аралыында Орынборда ткен жалпы аза съезіне атысты. Мселен, Жетісу облысты аза съезіне мсылман комитетіні траасы З.Т. Тазетдинов атысса, Бкей Ордасында ткен облысты аза съезіне Астрахан аласыны мсылмандары атынан А. Абдолкрімов атысан. Жалпы Мскеуде ткен Бкілресейлік мсылман съезіне (1917 жылы 1-12 мамыр - Ж.Г.) атысуа Орал, Торай, Семей, Амола облыстары мен Ішкі Ордадан, Тркістаннан кілдер сайланды. Съезд жмысына мерзімді баспасзден азаты “Алаш”, татарларды “Юлдуз”, “Вакыт”, Турмуш” газеттері атысып, съезд барысында ктерілген мселелер туралы хабарламалар басып отырды.
1917 жылы азандаы ктерілістен кейін азастанны кптеген алаларында кеестік жйе орнатыла бастады. аза жерінде татар азаматтары жергілікті трындармен бірлесе кеес кіметін руа белсене араласып, азамат соысы жылдарында, а гвардияшылара арсы крескен революционерлерді атарында болан. Кеес кіметін орнатуа С. аббасов, К. Стішев, Б. Хисамуттинов, Ф. Алиханов сияты татар азаматтары белсене атысты. С. аббасов, С. Шріповтер татар жне аза зиялыларыны арасында брыннан алыптасан зара аайынды дстрді одан рі ныайтуа лес осса, Жетісуді уаытша атару комитетінде татар Білл Хисамуттинов кеес кіметіні тпкілікті орнауына, ал Фазыл-Агзам Алиханов Семейде кеес кіметін руа ат салысан.

1917 жылы Апан революциясы мен азан ткерісінен кейін мсылман зиялылары барлы мсылман лт кілдеріні басын біріктіру ісін ола алуды масат ттты жне трлі йымдар ра бастады. Пішпекте “Бара”, Верныйда “Мсылман жмысшыларыны біріккен одаы”, Ташкентте “Шура-и-ислам”, Самаранда “Исламия клубы”, оанда “Мирважул ислом” йымдары, Орынборда “Мсылман бюросы” рылып, аталмыш йымдарды атарында аза зиялылары да болды [18].
аза-татар зиялыларыны басшылыымен Бкілресейлік мсылман съезіне делегат сайлау жмыстары жргізіле бастады. азастанда ткен съездерге Жетісу, Семей, Орынбор, Амола алаларындаы татар зиялылары атысты. аза-татар лт кілдері отарлы саясата арсы шыып, мсылман халытарыны те ыты болуына жне дербес мемлекет болып, зін-зі билеу жолына тсуіне бірлесе кресті.
орытынды блімде зерттеуді нтижелері мен олардан туындайтын тжырымдар жйеленіп, таырып игеруді таылымды жатарына сз озалады.
XIX асырды соы мен XX асырды бас кезінде азастан территориясында трып жатан татар лт кілдері елді саяси рлеуіне, экономикалы жне мдени дамуына бірден-бір ыпалын тигізді. XIX асырды ортасында татар оамыны рылымы ныайып, татар зиялыларыны атары алыптасып, дами бастады. 1880-1890 жылдары татар элитасы білім саласын еуропалы трізді реформалау ажеттігін аарды.
1905-1907 жылдардаы революцияа дейін ш саяси-либералды земстволы, социал-демократиялы жне кіші трікшілдік конституциялы озалыстары ткені баршаа аян. Осындай саяси озалыстарды жандануы татар оу орындарындаы жастар арасында саяси йымдар руына жол ашты. Бл йымдар мсылмандарды христиандармен бірдей те ыта болуын жатап, жалпыресейлік дегейде автономиялы-лтты рылымды руа талпынды. Ал татарларды либералды топтары Ресейді еуропалы конституциялы жйе негізінде дамуын жатады. 1905-1907 жылдардаы орыс революциясы кезінде бл топты саяси реформа жасауды, конституциялы мемлекет руа жне мсылмандарды тедігін амтамасыз етуді масат ттты. Татар зиялылары азатарды мсылманды озалыса араласуына тікелей себепші болды. азаты. Бкейханов, А. Байтрсынов, М. Дулатов, Б. аратаев, Х. Досмхамедов, М. Тынышпаев, М. Шоай сынды зиялылары азатты озалыста татар зиялыларымен оян-олты араласып, оларды идеяларын жзеге асуына барлы ммкіндіктерін жасады.
Татарды алдыы атардаы азаматтары тркі халытарын мдени жаынан жаындастыруды кздеді. Трікшілдік озалыс ждидшілерді мдени-аарту ызметіні нтижесінде ке трде тарады. Татар зиялылары азатар арасында да трік бірлігі идеясын мерзімді басылым арылы прменді трде насихаттады. азатар мен татар зиялыларыны арасындаы рухани байланыс маызды рл атарып зіндік тере із алдыран.

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Назарбаев Н. Тарих толынында. -Алматы: Атамра, 1999. -296 б.
2 Уразманова Р.К., Чешко С.В. Татары. –М.: Наука, 2001. -520 с.
3 ойгелдиев М. лтты саяси элита. ызметі мен тадыры (XVII-XX.). Зерттеулер. -Алматы: Жалын баспасы. 2004. - 400 б.
4 Витевский В.Н. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758г. -Казань, 1897. -Т.3. -С.974.; Бартольд В.В. История изучения Востока в Европе и России / Бартольд В.В. Сочинения. -М., 1977. -Т.IX. -С.374.; Полтарацкая Л.К. Южные склоны Алтая - Живописная Россия / Отечества наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом значении. -СПб., 1885. -Т.XI. -С.456.; Врангель А.Е. Воспоминания о Ф.М. Достоевском в Сибирии. -СПб., 1912. -С.264.; Географическо-статистический словарь Российской империи. -СПб., 1873. -Т.IV. -С.348.
5 Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. Издания Центрального комитета Министерства внутренних дел под редакцией Н.А. Тройницкого. Тургайская область. -Т.87. -СПб., 1904. -143 с.; Уральская область. -Т.88. -СПб., 1904. -125 с.; Семиреченская область. -Т.85. -СПб., 1905. -167 с.; Закаспийская область. -Т.82. -СПб., 1904. -141 с.; Акмолинская область. -Т.81. -СПб., 1904. -135 с.; Сыр-Дарьинская область. -Т.86. -СПб., 1905. -131 с.; Семипалатинская область. -Т.84. -СПб., 1905. -139 с.; Обзор Семиреченской области за 1900 г. -Верный, 1902. -158 с.; Туктаров Ф. Беренче, икенче в ученче Думадаги мусулман депутатлар м оларнын килган эшлери. -азан, 1912. -42 с.; Бигиев М. Ислахат слари. - Пг., 1917. -93 с.; Мсылман бюро уа комитеттеріні кеес мселесі. - Оренбург, 1917. -120 с.
6 Ибрагимов Г. Татары в революции 1905 года. Перевод с татарского Г. Мухамедовой. Под ред. Г.Ф. Линсцера. -Казань, 1926. -142 с.; Валидов Д. Очерки истории образованности и литературы волжских татар. -Вып.1. -М., 1923; Губайдуллин Г. Из истории торгового класса приволжских татар // Известия восточного факультета Азербайжанского гос. Университета Востоковедение. -Т.1. -Баку, 1926. -103 с.; Туркестанский Г. Кто такие джадиды. -Ташкент, 1926. -22 с.; Аршаруни А., Габидуллин Х. Очерки панисламизма и пантюркизма в России. –М.: Безбожник, 1931. -138 с.
7 Хамитов Г.М. Дооктябрьская творческая эволюция Маджита Гафури. Автореферат … к.и.н. -Казань, 1941; Батыев С.Г. Татарский джадидизм и его эволюция // История СССР, 1964. -№4.; Брагинский И.С. О природе среднеазиатского джадидизма в свете литературной деятельности джадидов // История СССР, 1965. -№ 6. -С.26-38;
8 Казахско-русские отношения в XVI - XVIII веках. –Алма-Ата, 1961; Хасанов Х. Большевистская газета “Урал”. -Казань: Татарское книжное издательство, 1967. -168 с.; Ысаов Ы. Татар-аза дебиеттері байланысыны негізгі кезедері. -Алма-Ата, 1970. -147 б.
9 Абдуллин Я.Г. Джадидизм, его социальная природа и эволюция // Из истории татарской общественной мысли. -Казань, 1979. -230 с.; Вахидов Х.Т. Просветительская идеология в Туркестане. -Ташкент: Узбекистан, 1979. -155 с.; Амирханов Р.У. Татарская демократическая печать (1905-1907 гг.). –М.: Наука, 1988. -191 с.
10 Галиев В.З. Караванные тропы: (Из истории общественной жизни Казахстана XVII - XIX веков). -Алматы: Атамра, 1994. -128 с.; Мухамметдинов Р.Ф. Зарождение и эволюция тюркизма (Из истории политической мысли и идеологии тюркских народов; Османская и Русская империи, Турция, СССР, СНГ 70-е гг. XIX в. - 90-е гг. XX в. -Казань: Заман, 1996. -272 с.; Бенингсен А. Исмаил бей Гаспринский и происхождение джадидского движения в России // Исмаил Бей Гаспринский. Россия и Восток. Русское мусульманство. Мысли, заметки и наблюдения мусульманина. -Казань, 1993. -С.88-92.; Хайруллин Г.Т. История татар. -Алматы, 1998. -178 с.
11 Нрпейісов К. Алаш м Алашорда. -Алматы: Ататек, 1995. -256 б.; ойгелдиев М. Алаш озалысы. –Алматы: Санат, 1995. -368 б.;
12 Омарбеков Т. “Пантркизм”: тарихы жне салдары // Аиат, 1997. -№11. -77-80-бб; Рстемов С. бдурашидов Ибраим // Жас Тркістан, 2003. -№6. -14-20-бб.; Соныкі. Мсылманды озалыс м аза оамы // аза тарихы, 1996. -№4; Соныкі. Мемлекеттік думадаы мсылман фракциясы жне саяси леуметтік жадай // Ізденіс. Гуманитарлы ылымдар сериясы, 1996. -№3. -6-б; Соныкі. Тркістан мсылмандарыны озалысы // азМУ хабаршысы. Тарих сериясы, 1995. -№2.; Соныкі. Ресей империясы тркілері жне мсылманды озалыс (XX асырды бас кезі) // азМУ хабаршысы. Тарих сериясы, 1996. -№37; Шілдебай С. Мнуар ары // Жас Тркістан, 2001. -№2. -14-33-бб.; Соныкі. Трікшілдік алай дамыды? // Жас Тркістан, 2002. -№3. -22-26-бб.
13 Татары на севере Казахстана (история и современность). - Петропавловск: Северный Казахстан, 2004. -204 с.
14 Рстемов С. XX асыр басындаы азастанны оамды-саяси міріндегі мсылманды озалыс. Т..к. … авторефераты. -Алматы, 1997. -26 б.; Мырзалиева Э.. азастандаы мсылман аартушыларыны мселелері (XIX. екінші жартысы мен XX. басы, Сырдария облысыны аза уезіні мліметтері бойынша). Тарихи аспект. Т..к. … авторефераты. -Алматы, 2001. -30 б.; Болатбаева Л.З. Культурные связи казахского и татарского народов во второй половине XIX начале XX вв. Автореферат …. к.и. н. -Караганда, 1996. -30 с.
15 Хайруллин Г.Т., Хамидуллин А.Т. Татары. –Алматы: Білім, 1998. -128 с.
16 Харузин А.Н. Киргизы Букеевской Орды (антрополого-этнографический очерк). –М.: Наука, 1989. -160 с.
17 Мса Беке. Бкілресейлік мсылмандар озалысыны басталуы // Жас Тркістан, 2001. -№3. 25-б.
18 Туркестан вначале ХХ века: К истории истоков национальной независимости. (Автор. колл.: Абдуллаев Р.М., Агзамходжаев С.С., Алимов И.А. и др.) –Т.: Шарк, 2000. -672 с.


ДИССЕРТАЦИЯ ТАЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНАН ЕБЕКТЕР ТІЗІМІ

1 Садри Масуди жне тркі мсылман халытарыны азатты озалысы // Отан тарихы, 2005. -№ 3. -185-191-бб.
2 азастандаы халы аарту саласындаы татар зиялыларыны рлі (ХІХ асырды екінші жартысы – ХХ асырды басы) // Ізденіс-Поиск, 2006. -№ 1 (2). -145-147-бб.
3 1905-1907 жж. азастандаы татарларды азатты шін кресі // Ізденіс-Поиск, 2006. -№ 4. -140-143-бб.
4 Бкілресейлік мсылман съезіндегі. Ибраимні рлі // азастан жоары мектебі, 2006. -№ 2. -219-222-бб.
5 аза жне татар халытарыны арым-атынасындаы Орынбор муфтилігіні орны мен рлі (XVIII. соы – XX. басы) // Шет тілдер жне іскерлік карьера университеті, 2006. -№ 1.- 111- 115- бб.
6 азастандаы ждидшіл озалыстаы татар зиялыларыны орны мен ролі / “Бірінші Рыслов оулытары” атты Халыаралы ылыми-зерттеу конференциясыны материалдары. -Алматы, 2006. -158-161-бб.
7 ХХ асыр басындаы азастандаы ждидтік озалысты жандануы барысындаы татар зиялыларыны ролі / “Отанды жне лемдік тарихты маызды мселелерін азіргі кзарас трысынан талдау” атты Халыаралы Бекмаханов оуларыны материалдары. -Алматы, 2006. -192-196-бб.
8 ХХ асырды басында Мемлекеттік Думадаы татар зиялыларыны рлі / “азастан Республикасыны дипломатиялы жне саяси міріндегі Нзір Треловты рлі” атты Халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары. -Тркістан, 2006. -341-345-бб.


Р Е З Ю М Е

ЖОРАЕВА ГУЛЖАМАЛ ТУЛЕГЕНОВНА

“Взаимосвязь казахской и татарской интеллигенции в конце
ХІХ-начале ХХ веков: исторический аспект”

Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук
по специальности 07.00.02 - Отечественная история
(История Республики Казахстан)

История взаимоотношений казахов и татаров уходит в далекое прошлое. Еще в период образования казахского ханства между двумя народами утвердились как торгово-экономические, так и культурные взаимоотношения. В рассматриваемый период складываются определенные социокультурные взаимосвязи казахской и татарской интеллигенций в сфере народного образования и политико-экономических сторон. Однако в силу однобокого изучения истории взаимосвязей казахской и татарской интеллигенций данная проблема до обретения Казахстаном независимости исследовалась в идеологическом ключе советской командно-административной системы. Таким образом были искажены освещение исторической объективности и сущности данной проблемы.
С привлечением обширного документального материала, в том числе архивных данных и периодической печати, а так же новейшей историографии поставлена цель освещения проблемы взаимосвязей казахской и татарской интеллигенций. При этом особое внимание уделено борьбе двух народов за национальную независимость и их роли в социально-экономической жизни национальных окраин.
В связи с этим в диссертации рассмотрены проблемы становления и формирования татарской диаспоры в Казахстане, участие татарской диаспоры в развитии экономики и торговли в крае в конце ХІХ - начале ХХ веков, просветительского движения и роли татарской интеллигенции в джадидском движении, взаимосвязи казахской и татарской интеллигенции в борьбе против колониализма, февральская революция 1917 года и деятельность казахских и татарских комитетов на местах, деятельность казахской и татарской интеллигенций в период двух революций.
Диссертация состоит из введения, трех глав, заключения, списка использованных источников и литературы.
Во введении обоснованы актуальность и степень изученности проблемы, цели и задачи исследования его источниковедческая база.
История становления и формирования татарской диаспоры на территории Казахстана являются объектом исследования первой главы. Татарская диаспора в Республике имеет давнюю историю. После присоединения Младшего и Среднего жуза в состав Российской империи, в города и села постепенно переселялось и татарское население. Этот процесс продолжался и после присоединения Южного Казахстана. По данным переписи населения 1897 года в степной части Казахстана проживало 41,7 тыс. татар, что составляло 1,6% всего населения. По тем же данным их численность составляла в Семиреченской области - 11,2 тыс. человек, в городе Верном - 1,6 тыс., в Акмолинской области - 10 тыс., в Мангышлакском уезде - 1,8 тыс. человек и т.д. Постепенно татарская диаспора стала занимать определенную роль в развитии просвещения, экономических и торговых отношений в крае.
Во второй главе основное внимание уделено взаимоотношениям казахской и татарской интеллигенции в условиях колониализма и нового этапа освободительного движения колониальных народов России в период революции 1905-1907 гг. В диссертации показано становление и развитие общественно-политических и культурных связей двух братских народов на примере деятельности И. Гаспринского, С. Максудова, Г. Исхаки, Г. Ибрагимова, А. Топчибашева, А. Букейханова, А. Байтурсынова, М. Дулатова, Ж. Акпаева, Г. Токая, Ю. Акчуры, М. Бекметова, Б. Каратаева, Г. Карашева и др.
Третья глава диссертации посвящена событиям 1917 года. Новым этапом, давшим дальнейший импульс в общественно-политической жизни стала февральская революция. В Казахстане создавались казахские, татарские и другие комитеты национальных меньшинств. Эти комитеты в период двоевластия вели активную работу по защите интересов казахского и татарского населения. Однако к осени 1917 года в составе этих комитетов произошел раскол, поскольку одна часть их членов поддержала сторонников создания автономии “Алаш-Орда”, другая – перешла на сторону советской власти. Такое же положение сложилось и в составе татарских комитетов. В работе показана деятельность казахских автономистов во главе с А. Букейхановым, А. Байтурсыновым, Х. Досмухамедовым, М. Тынышпаевым, Ж. Досмухамедовым, М. Чокаем и других в период подготовки автономии Алаш-Орда и их взаимодействие с представителями татарского освободительного движения.
В заключении делается общеисторический анализ обстановки того времени в контексте исследуемой проблемы.


S U M M A R Y

GULZHAMAL T. ZHORAEVA

“Interrelation of Kazakh and Tatar intelligentcia in the end of the
ХIХth - beginning of the ХХth centuries: historical aspect”

The dissertation on a scientific degree of the historical sciences
candidate of a specialty 07.00.02 - Domestic history
(History of Republic of Kazakhstan)

The history of mutual relations of Kazakhs and Tatars is rooted in the far past. Even during the formation of the Kazakh khanate between two peoples trade, economic and cultural relations have been formed. In the considered period certain social-cultural interrelations between Kazakh and Tatar intellectuals in the field of public education and political economics were developed. However, because of one-sided study of the history of interrelations between Kazakh and Tatar intellectuals the given problem till the period Kazakhstan became independent was investigated in the ideological key of the Soviet command-management system. Thus, the interpretation of historical objectivity and essence of the given problem was deformed.
With making use of extensive documentary material, including archival data, the periodic press and the newest historiography, the purpose of interpretation of the problem of interrelations between Kazakh and Tatar intellectuals was put. Special attention was given to the struggle of two peoples for national independence and their roles in socio- economic life of national remote areas.
In this connection in the thesis the problems of forming of Tatar diaspora in Kazakhstan, participation of Tatar diaspora in the development of economy and trade in the end of the ХIХth - beginning of the ХХth centuries, educational movement and the role of the Tatar intelligentsia in Dzhadid’s movement, interrelations of the Kazakh and Tatar intellectuals in the struggle against colonialism, February revolution of 1917 and the activity of the Kazakh and Tatar committees on places, activity of Kazakh and Tatar intellectuals during two revolutions were considered.
The thesis consists of introduction, three chapters, conclusions and list of references.
In the introduction the purpose, the urgency and the degree the study of the problem, the purpose of the research and the references are justified.
The history of forming of the Tatar diaspora on the territory of Kazakhstan is the object of the research of the first chapter. Tatar diaspora in the Republic has a long history. After Junior and Middle zhuz joined the Russian empire, tatar population gradually moved to the cities and villages. This process continued after joining of the Southern Kazakhstan too. On the data of the population census of 1897, 41,7 thousands of Tatars lived in the steppe of Kazakhstan, that made 1,6 % of all population. According to the same data their quantity was in Semirechensk area - 11,2 thousands, in Verniy - 1,6 thousand, in Akmolinsk area - 10 thousanda, in Mangishlak district - 1,8 thousand etc. Gradually Tatar diaspora has taken the certain role in the development of education, economics and trade in the area.
In the second chapter the main attention is given to the mutual relations of the Kazakh and Tatar intelligentsia during the time of colonialism and the new stage of liberation movement of colonial people of Russia during the revolution of 1905-1907. In the thesis the forming and development of political and cultural relations of two brotherly peoples on the examples of activity of I.Gasprinskiy, S.Maksudov, G.Ishaki, G.Ibragimov, A.Topchibashev, A.Bukeyhanov, A.Baitursiniov, M.Dulatov, Zh.Akpaev, G.Tokay, Yu.Akchura, M.Bekmetov, B.Karataev, G.Karashev and others are shown.
The third chapter of the thesis is devoted to the events of 1917. February revolution has become the new stage, it has given the further impulse to the political life. In Kazakhstan Kazakh, Tatar and other committees of national minorities have been formed. These committees in the period of dual power actively defended the interests of the Kazakh and Tatar population. However in autumn of 1917 in structure of these committees there was a split, as one part of their members supported the followers of creation of the autonomy "Alash-Orda", the other - supported the Soviet authority. The same situation developed in the structure of the Tatar committees. In the thesis the activity of the Kazakh autonomy supporters led by A.Buleihanov, A.Baitursinov, H.Dosmuhamedov, M.Tinishpaev, Zh.Dosmuhamedov, M.Chokai and others during preparation of the autonomy “Alash Orda” and their interaction with the representatives of the Tatar liberation movement is shown.
In the conclusion the universal historical analysis of the situation of that time in the context of the researched problem is made.