ОЖ 371.333:37.042:51 олжазба ыында

ЖИЕМБАЕВ ЖОМАРТ ТМАРБЕКЛЫ

олданбалы бадарламалы жабдыты алгебра жне анализ

бастамаларын оытуды жекелендіруде олдануды дістемесі

13.00.02 – оыту жне трбиелеу теориясы мен дістемесі (бастауыш, орта жне жоары білім беру жйесіндегі апараттандыру)

Педагогика ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны

Авторефераты

азастан Республикасы

Алматы, 2010

Жмыс лтты апараттандыру орталыында орындалан

ылыми жетекші: педагогика ылымдарыны докторы,

профессор Баймханов Б.Б.,

педагогика ылымдарыны докторы

Смалов Е.Ж

Ресми оппоненттер: педагогика ылымдарыны докторы,

профессор сенов С.С.

Педагогика ылымдарыны кандидаты

Бекболанова А..

Жетекші йым: С.Торайыров атындаы

Павлодар мемлекеттік

университеті

Диссертация 2010 жылы 31 мамырда саат 1700-де Абылай хан атындаы аза халыаралы атынастар жне лем тілдері университетінде (050022, Алматы аласы, Мратбаев кшесі 200, мжіліс залы – 208) педагогика ылымдарыны докторы ылыми дрежесін беру жніндегі БД-14.08.04. диссертациялы кеесті мжілісінде оралады.

Диссертациямен Абылай хан атындаы аза халыаралы атынастар жне лем тілдері университетіні ылыми оу залында танысуа болады.

Автореферат 2010 жылы 30 суірде таратылды.

Диссертациялы кеесті

алым хатшысы А..озыбай

Кіріспе

Зерттеуді ккейкестілігі: Бгінгі тада компьютерлік технология оамды мірді барлы саласында, сонымен атар білім саласында да арынды енгізіліп отыр. Білімді апараттандыру проблемасы кп жаты мселе жне оны негізі баыттарыны бірі – компьютерлік технологияны пндерді оып-йренуде кмекші рал ретінде ке трде олдану болып табылады. Компьютерді мбебаптылыы, бейімділігі, ауымдылыы, дамытушылыы, олжетімділігі сияты асиеттері оыту процесіні тиімділігін арттыруа ммкіндік беріп, оны сапалы, жаа бір сатыа ктереді. Сонымен, компьютерді бадарламаланылуы динамикалы бейімделумен йлесіп, оны ттастыын сатай отырып, оу процесін жекелендіруге сер етеді.

Сондытан, оушыларды жеке ммкіндіктері негізінде, оыту процесін олданбалы бадарламалы жабдыты олданып йымдастыру проблемасы зекті болып отыр. Осы мселені шешуді маызды аспектілеріні бірі – олданбалы бадарламалы жабдыты кешенді пайдалану жадайында орта мектепте математиканы оыту дістемесін жасау болып табылады.

70. жылдары орта мектепте оытуды олданбалы баытын арттыру масатында математика бадарламасына алгебра жне анализ бастамалары курсы енгізілді. Мектеп курсына математикалы анализ элементтерін енгізу ажеттілігі азіргі уаытта ешандай кдік туызбайды. Оны негізгі себебі: математикалы анализді олданбалы ммкіншілігі мен дісі жалпы білім беруде орасан зор мнге ие. Мектептегі математика курсындаы бірде-бір таырып мндай ауымды олданбалы ммкіндіктерді иеленбейді. Мектеп оушылары курсты йрену барысында танымны жаа дістерін жне зерттеу тсілдерін мегеруіне ммкіндік туады.

Анализ бастамаларын оыту дістемесі мселелеріне кп кіл блінуде. Бл жмыстара А.Н.Колмогоров, Н.Я.Виленкин, С.И.Швацбурд, О.С.Ивашев-Мусатов, Ш.А.Алимов, Ю.М.Колягин, А.М.Абрамов жне т.б. танымал ресейлік математиктер мен діскерлерді зерттеулері арналан. Бл мселеге байланысты практикалы жмыстарды тжірибесі 30 жыл бойы жинаталан. Мектепті анализ курсыны мазмнына, негізгі теориялы ережелер мен ымдарды енгізу дістеріне, алынан оу нтижелеріне жне аталан курсты оыту процесін жетілдіру ммкіндіктеріне атысты наты орытынды жасалынды.

Міне, осыан байланысты алгебра жне анализ бастамаларын оыту процесін жетілдіруде тмендегідей маызды баыттарды атауа болады, олар:

• базалы мектептегі математикалы анализ курсыны кейбір логикалы материалдарын мегеруді жеілдету жне оытуды олданбалы баытын арттыру;
• кейбір зіліссіз процесті модельдеу негізінде математикалы анализді негізгі ымын оыту дістемесін жетілдіру;
• эвристикалы есептермен толытыру арылы жаттыу жйесін жетілдіру;
• саралап жне жекелендіріп оыту мселесін шешу;
• жоары сынып оушыларыны зерттеушілік дадыларын алыптастыру.

Аталан мселерге Б.Б.Баймханов, К.Кабдыкайыров, О.Сатыбалдина, Ж.Слейменова, Е.Ж.Смалов, М.Немытова жне т.б. кптеген алымдарды зерттеу жмыстары арналан. Ал, алгебра жне анализ бастамалары курсын оытуда жекелендіру жне саралап оыту мселесі бойынша зерттеулер аз деуге болады.

азіргі тада білімді ізгілендіру процесіне байланысты жекелендіріп оыту мселесіні маызды екендігі кмн туызбайды. Психологиялы-педагогикалы оулытарды талдамасы крсеткендей, жекелендіріп оыту мселесі ты мселе емес екенін креміз. Оан В.П.Барабаш, В.И.Гладких, Г.А.Данилочкина, Н.А.Завалко, А.А.Кирсанов, А.А.Мартынович, М.И.Немытова, И.Э.Унт, И.А.Чуриков жне т.б. алымдарды зерттеу жмыстары арналан.

Жекелендіріп оыту ылыми негізде ажет екендігі туралы Л.С.Выготский, В.В.Давыдов, З.И.Калмыкова, Н.А.Менчинская, И.В.Первин, Е.С.Рабунский, И.М.Чередов, Г.И.Щукина, И.С.Якиманская жне т.б. психологтарды ебектерінде атап айтылан. Жекелендіруді негізгі шарты дамыта оыту болып табылады.

Жекелендіріп оыту барысында оу процесін йымдастыру тмендегідей жолдармен жзеге асады. Олар:

1. оушылар жеке ерекшеліктеріне байланысты топтара блінеді жне жеке тапсырмаларды орындайды (демек, жекелендіріп оыту – саралап оытуды рамдас блігі рі салдары болып табылады);
2. белгілі бір дегейде зіндік жмыстарды орындауы арылы оушыларды оу іс-рекеті жекелендіріледі;
3. жекелендіріп оыту білім беруші мен білім алушыны арасындаы арым-атынас барысында жзеге асады.

Мектептерде алгебра жне анализ бастамаларын оыту тжірибесін зерттеу барысында оушыларды біліміндегі формализм себептері тек пнні зіне тн ерекшеліктеріне байланысты емес, сонымен атар, оу іс-рекетіні ажетті дадыларыны алыптаспаандыыны да себебі бар екендігін байады. Сондытан, бл жадайда оушыларды зіндік жмыстарыны лесін лайту, з білімін жетілдіруді жне зерттеушілік біліктілігін дамыту арылы оу іс-рекетіні сипатын згерту маызды болып табылады.

Алгебра жне анализ бастамалары курсын оыту барысын зерттеуде компьютерді олдану мселелерімен Ресей алымдары Е.В.Ашкинузе, В.Г.Болтянский, Н.Я.Кобринский, В.М.Монахов, В.М.Оксман, А.В.Пеньков, Н.В.Разумовская, И.В.Роберт жне т.б. зерттеушілер шылдананы аныталды. Оларды зерттеулері осы курста компьютерді олдануды стратегиялы мселелеріне, сол сияты, пнге тн иындытарды шешуге арналан (негізгі ымдарды зерттеуге жааша кзарастар, пндік компьютерлік орта ру). Сонымен атар, оу процесінде сынатан ткен, наты оыту бадарламасын ран жмысты олданбалы трлері бар. Бл жмыстар: Е.В.Ашкинузе – математикалы анализді негізгі ымдарын оу; М.В.Разумовская, А.В.Пеньков – имитациялы бадарламаларды алгебра жне анализ бастамаларын оытуда олдану жне жобалау.

азастанда білім саласында компьютерді пайдаланып оыту мселесіне: Г..Нралиева, Б.Б.Баймханов, Ж.А.араев, А.А.Жолдасбеков, Б.К.Момынбаев (апаратты-атынасты технологияларды оыту барысында олдану); Д.М.Жсібалиева (компьютерлік технология негізінде ашытан оыту); Ш.Х.рманалина, (электронды дістемелік жйе); Р.Ч.Бектранова (апаратты технологияны зерттеу жмыстарына сері); Ж.А.Маатова (апаратты-атынасты технология негізінде оыту); Е.В.Артыбаева, С.С.Тауланов, Г.Б.Ахметова (студенттерді ксіби баытын алыптастыру); А.І.Тжілова (электронды оулытарды растыру принциптері); Т.Ж.Байдильдинов (10-11 сыныптарда дербес компьютерді олданып алгебра жне анализ бастамаларын оыту тиімділігін арттыру); А.Ж.Арыстанова, А.Т.Чакликова, О.З.Иманожина (ксіби жйені апараттандыру);..Таатаров (мектептегі математика курсында компьютерді пайдаланып, олданбалы есептерді шыару); Е.Ы.Бидайбеков, Н.И.Аманжолова (жалпы білім беретін мектепте математиканы оытуда компьютерлік технологияны олдану жолдары) жне т.б. алымдарды ебектері арналан

Соы жылдары азастанда апаратты-атынасты технологияны олданып, математиканы оытуды тиімділігін арттыруа, соны ішінде, оушыларды есептер шыаруа йретуге арналан бірнеше кандидатты диссертациялар оралды: А..Бекболанованы диссертациялы жмысы колледжде математиканы оытуды олданбалыын апаратты-атынасты технологияны олданып арттыру негізінде олданбалы есептерді шыаруа арналан болса, ал Л.А.Баймаханованы жмысында апаратты-атынасты технологияны олданып, бастауыш мектеп оушыларын математика есептерін шыаруа йрету дістемесі арастырылан. Сондай-а, І.Ж.Есенабыловты диссертациясы орта мектепті 5-6-сыныптарында компьютерлік технологияны олданып, оушыларды есептер шыаруа йрету мселелеріне арналса, Р.С.Шуабаеваны жмысында жоары сынып оушыларын кпжатара берілген есептерді компьютер кмегімен шыаруа йрету дістемесі арастырылан.

Сонымен, жоарыда айтыландардан шыатын орытынды азіргі кезде орта мектепте алгебра жне анализ бастамаларын оытуды жекелендіруде олданбалы бадарламалы жабдыты олданып оытуды тиімділігін арттыру ажеттілігі мен оны психологиялы-педагогикалы негізіні аныталмауы жне дістемесіні жасалмауы арасында арама-айшылы туындап отыр.

Осы арама-айшылы зерттеу таырыбын «олданбалы бадарламалы жабдыты алгебра жне анализ бастамаларын оытуды жекелендіруде олдануды дістемесі» деп алуа негіз болды жне де бл зерттеу таырыбыны ккейкестілігін анытайды.

Тжырымдалан арама-айшылыа орай, зерттеу проблемасы олданбалы бадарламалы жабдыты олданып жекелендіріп оыту негізінде орта мектепте алгебра жне анализ бастамалары курсын оытуды тиімділігін арттыру.

Зерттеу нысаны – орта мектепте алгебра жне анализ бастамаларын оыту процесі.

Зерттеу пні – олданбалы бадарламалы жабдыты орта мектепте алгебра жне анализ бастамаларын оытуды жекелендіруде олдану процесі.

Зерттеуді масаты – орта мектепте алгебра жне анализ бастамаларын оытуды жекелендіруде олданбалы бадарламалы жабдыты олдануды теориялы трыда негіздеп, оны дістемесін жасау жне жасалан дістемені тиімділігін тжірибе-эксперимент жмыстары арылы тексеру.

Зерттеуді ылыми болжамы – егер орта мектепте алгебра жне анализ бастамаларын оытуды жекелендіруде олданбалы бадарламалы жабдыты олдануды теориялы трыда негіздеп, оны дістемесі жасалып, ол олданысын тапса, онда бл пнді оытуды тиімділігі артады, йткені бл жадайда оытуды крнекілігі артып, алгебра жне анализ бастамаларыны абстрактілі ымдары мен ережелеріні мірлік шынайы мн-маыналары ашылып, оларды мірде алай олданылатынын оушылар жасы тсініп, оларды бл пнді мегеруге деген ынтасы артады.

ойылан зерттеу масатына сйкес, зерттеу болжамын тексеру шін зерттеу жмысыны мынандай міндеттерін шешу ажет болды:

1. олданбалы бадарламалы жабдыты орта мектепте алгебра жне анализ бастамаларын оытуды жекелендіруде олдануды психологиялы-педагогикалы трыдан негіздеу жне оны оытуды жекелендіруде олдануды дидактикалы аспектілерін айындау.
2. Оытуды жекелендіруге арналан олданбалы бадарламалы жабдыты моделін жасау жне оны олдануды негізгі дістемелік принциптерін анытау.
3. Орта мектепте алгебра жне анализ бастамаларын оытуды жекелендіруде олданбалы бадарламалы жабдыты олдануды дістемесін жасап, оны тиімділігін тжірибе-эксперимент жмыстары арылы тексеру.

Жетекші идея: орта мектепте алгебра жне анализ бастамаларын оытуды жекелендіруде олданбалы бадарламалы жабдыты олдану арылы оушыларды алгебра жне анализ бастамаларынан алатын білім сапасын арттыруа, жалпы оу іскерліктері мен дадыларын алыптастыруа, оушыларды р трлі проблемаларды зерттеу абілетін арттыруа, есептерді шыара білу, зін-зі баылау іскерліктерін алыптастыруа, зіндік танымды белсенділіктерін арттыруа болады.

Зерттеуді діснамалы негіздері: жеке тланы дамуындаы жеке іс-рекеттік теорияларды жетекші идеялары: [С.Л.Рубинштейн, А.А.Леонтьев, Л.С.Выготский, К.К.Платонов жне т.б.], аыл-ой рекетіні кеземен алыптасу туралы дидактикалы теориялары [П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина жне т.б.], жеке тланы дамуы жне іс-рекеті туралы философиялы, психологиялы-педагогикалы ілімдер [Ю.К.Бабанский, В.В.Беспалько, В.В.Давыдов жне т.б.], білім беруді компьютерлендіру саласындаы теориялы негіздер [Е.И.Мащбиц, В.М.Монахов, С.Пейперт, Б.Б.Баймханов, Г..Нралиева, Е.Ы.Бидайбеков], компьютерлік технологияны олданып оытуды тиімділігін арттыру туралы ілімдер [М.М.Буняев, И.Е.Вострокнутов, И.И.Трубина, Д.М.Жсібалиева, Ш.Х.рманалина, А..озыбай, Е.А.Набиев, Ж..Нрбекова, С.С.сенов жне т.б.] болып табылады.

Зерттеуді теориялы негіздері: алымдарды олданбалы бадарламалы жабдыты мектептегі оу процесінде олдану туралы ебектері; педагогикалы бадарламалы ралдар жасап шыарудаы ылыми теориялы жне практикалы жетістіктер; олданбалы бадарламалы жабдыты олданып оуды жекелендірудегі психологиялы-педагогикалы ілімдер; оушыны белсенділігін арттыру туралы ебектер.

Зерттеу кздері: зерттеу таырыбына байланысты психологиялы-педагогикалы дебиеттер, білім беруді апараттандыру туралы тжырымдамалар, орта мектепте жоары математика элементтерін оыту туралы оу-дістемелік ралдар, озат малімдерді іс-тжірибелері, тжірибе-эксперименттік жмыстар, авторды зіні жеке іс-тжірибесі, оу бадарламалары, оу-дістемелік ралдар.

Зерттеу дістері: арастырылып отыран зерттеуді теориялы-діснамалы негізін айындау масатында психологиялы, педагогикалы, дістемелік, математикалы дебиеттерді зерделеу жне олара талдау жасау; математика пні бойынша жасалан оу бадарламаларына, оулытара, есептер жинатарына, дістемелік ралдара ылыми-дістемелік негізде талдау жасау; оушыларды алгебра жне анализ бастамаларынан алан білім, білік жне дадыларыны жайын зерттеу; пн малімдерімен гімелесу; малімдерді сабатарда олданбалы бадарламалы жабдыты олдану тжірибесін зерттеп білу; йретуші мультимедиялы бадарламалар жасау; сауалнамалар жргізу; эксперименттер жргізіп, оларды орытындыларын математикалы статистиканы олданып деу жне орытындылау.

Зерттеуді тжірибелік-эксперименттік базасы: лтты апараттандыру орталыы, І.Жансгіров атындаы Жетісу мемлекеттік университеті, Талдыоран аласындаы №8 орта мектеп, №19 мектеп-гимназиясы, Алматы облысы, аратал ауданы, штбе аласындаы №13 орта мектептері.

Зерттеу кезедері: зерттеу бір-бірімен байланысты ш кезенен трады.

Бірінші кезеде (2005-2006 жылдар) зерттеу проблемасы бойынша психологиялы, педагогикалы, ылыми-дістемелік дебиеттер жне математика оулытары мен бадарламалары зерделеніп, олара талдау жасалды жне орта мектепте алгебра жне анализ бастамаларын оыту процесінде олданбалы бадарламалы жабдыты іс-жзінде олдану тжірибелері зерттеліп, оны азіргі жадайы айындалды, жоары математиканы дерексіз (абстрактілі) ымдары мен ережелерін оушыларды тсініп мегерудегі психологиялы-педагогикалы негіздері аныталды. Алгебра жне анализ бастамаларын оыту сапасын арттырудаы олданбалы бадарламалы жабдыты ммкіндіктері жне оны олдануды жоары сынып оушыларыны математикалы ойлау абілеттерін дамытуа тигізетін сері зерттелді, малімдер мен оушыларды бл жабдыты олдана білу дістемесін аншалыты мегергендіктері тексеріліп айындалды. Айындау эксперименті жргізіліп, олданбалы бадарламалы жабдытарды мазмндары зірленді; зерттеу жмысыны ылыми аппараты аныталды.

Екінші кезеде (2006-2007 жылдар) зерттеуді теориялы-тжырымдамасы негізделді. Айындау экспериментіні нтижелерін талдау негізінде тжірибелік жмыстар жргізілді; зерттеуді міндеттері натыланды: компьютерлік технологияны оу процесінде оушыларды іс-рекеттерін жекелеу шін олданылатын педагогикалы бадарламалы ралдарды моделі айындалып, алгебра жне анализ бастамаларын оыту процесінде компьютерлік технологияны оушыларды оу іс-рекеттерін жекелендіру ралы ретінде олдануды негізгі дістемелік принциптері аныталды. Ізденуші эксперименттер жргізіліп, оларды нтижелері талданды.

шінші кезеде (2007-2009 жылдар) оыту эксперименті жргізіліп, нтижелерін талдау негізінде оны деректерін ндеу жзеге асырылды; алынан нтижелер бастапы станымдармен жне зерттеуді болжамымен салыстырылды; жалпы орытынды жасалды. Зерттеуді нтижелері диссертация трінде жинаталып, деби тілде жазылды. Зерттеуді негізгі орытындылары мен сыныстары мектептер тжірибесіне енгізілді.

Зерттеуді ылыми жаалыы:

1. Психологиялы, педагогикалы, дістемелік, математикалы дебиеттерді жне озат малімдерді іс-тжірибелерін зерттеу негізінде олданбалы бадарламалы жабдыты орта мектепте алгебра жне анализ бастамаларын оытуды жекелендіру шін олдануды психологиялы-педагогикалы негізі аныталып, оны оытуды жекелендіруде олдануды дидактикалы аспектілері айындалды.
2. Компьютерлік технологияны математиканы оытудаы ммкіншіліктерін анытау арылы оытуды жекелендіруге арналан олданбалы бадарламалы жабдыты моделі жасалды жне жекелендіру шін оны олдануды негізгі дістемелік принциптері аныталды.
3. Жоары математиканы абстрактілі материалдарын мегеруді психологиялы ерекшеліктері ескеріліп, олданбалы бадарламалы жабдыты орта мектепте алгебра жне анализ бастамаларын оытуды жекелендіру шін олдануды дістемесі жасалды.

Зерттеуді теориялы маыздылыы: орта мектепте алгебра жне анализ бастамалары курсын оытуды сапасын арттыру шін компьютерлік технологияны олданып, оу процесін жекелендіруді дістемесі жасалды. Ол оушыларды алгебра жне анализ бастамаларыны абстрактілі ымдары мен ережелерін тсініп мегеруіне, соны негізінде оушыларды оуа деген ынтасын арттыруа лкен серін тигізетіндігі, математикалы есептерді шыару біліктерін алыптастыруа ыпал ететіндігі аныталды. Бларды барлыы орта мектепте математиканы оыту дістемесін одан рі дамытуа лкен серін тигізіп, оан осылан оматы лес болып табылады.

Жмысты практикалы маыздылыы: зерттеу нтижелерін математика оулытарын жне дістемелік ралдарды дайындаанда, мектепті жоары сыныптарында алгебра жне анализ бастамаларын оытуда, малімдер білімін жетілдіру курстарында жне жоары оу орындарыны математика малімдерін дайындайтын блімдерде пайдалануа болады.

Зерттеу барысында орта мектепті жоары сыныптарында алгебра жне анализ бастамаларын оыту процесін жекелендіруге арналан «Тригонометрия» атты (Delphi ортасында) бадарламалы жабды жасалды. Бл бадарлама алгебра жне анализ бастамалары курсыны «Туынды» жне «Тригонометриялы функциялар» тараулары бойынша машытанушы бадарламасын, тест бадарламасын, дегейлік тапсырмаларды жне функцияны графигін трызуа арнаан «Мaster Function» бадарламасын амтиды. Алашы компьютерлік сауттылыы бар математика малімі жекелендіруді шарттарын анааттандыру негізінде тест сратарын, дегейлік тапсырмаларды, теориялы материалдарды енгізіп, оушы біліміні нтижесін деректер орынан кре алады.

лтты апараттандыру орталыында дайындалан математикалы электронды оулытары бізді зерттеу жмысын жргізу барысында зіні толытай олданысын тауып, жоары сыныптарда алгебра жне анализ бастамаларын оу процесін жекелендіруде лкен септігін тигізіп, оу сапасын арттыруа жадай жасады. Бл оулытара біз жасаан олданбалы бадарламалы жабды енгізілді. Сондытан да бл электронды оулытарды математика малімдері здеріні іс-тжірибелерінде кеінен олдануы ажет деген орытындыа келдік.

орауа сынылан аидалар:

1. Орта мектепті жоары сыныптарында алгебра жне анализ бастамаларын оытуды жекелендіруде олданбалы бадарламалы жабдыты олдануды психологиялы-педагогикалы негізі жне дидактикалы аспектілері.
2. Оытуды жекелендіруге арналан олданбалы бадарламалы жабдыты моделі жне оны олдануды дістемелік принциптері.
3. олданбалы бадарламалы жабдыты орта мектепте алгебра жне анализ бастамаларын оыту процесін жекелендіру шін олдануды дістемесі.

Зерттеу нтижелеріні длелдігі мен негізділігі: диссертациялы жмысты негізгі нтижелері мен орытындылары азіргі заманы психология мен дидактиканы ережелеріне сай жне орта мектепті жоары сыныптарында алгебра жне анализ бастамаларын оыту дістемесіне сйене отырып жргізілген зерттеу жмысы. Осыан орай, зерттеу нтижелері мен орытындылары діснамалы жне теориялы трыдан дйекті длелденген, теориялы жне тжірибелік материалдар зерттеу міндеттеріне сйкес талданан, зерттеу жмысы ылыми сипата сйкес жргізілген.

Сонымен атар, зерттеу нтижелеріні длелдігі мен негізділігі экспериментке атысан оушылар саныны жеткілікті амтыландыымен орта мектепті жоары сыныптарында алгебра жне анализ бастамаларын оыту процесін жекелендіруде олданбалы бадарламалы жабдыты олдану дістемесіні тиімділігін тжірибелік-эксперименттік жмыстары барысында тексерілуімен жне зерттеу жмысыны нтижелеріні мектептерді іс-тжірибелерінде кеінен олдануымен амтамасыз етілген.

Зерттеу нтижелерін сынатан ткізу мен іс-тжірибеге енгізу. Зерттеу жмысыны негізгі аидалары мен нтижелері лтты апараттандыру орталыыны проблемалы семинарында, І.Жансгіров атындаы Жетісу мемлекеттік университетіні матаматика жне математиканы оыту дістемесі, информатика, апаратты технология жне информатиканы оыту дістемесі кафедраларыны отырыстарында талыланып, зерттеу нтижелері Талдыоран аласындаы №8 орта мектепті, №19 мектеп-гимназиясыны, Алматы облысы, штбе аласы, №13 орта мектепті оу іс-тжірибелеріне енді.

Сонымен атар, келесі ылыми жне ылыми-практикалы конференцияларда талыланып, малданды:

1. «Алгебра жне анализ бастамаларын оытуда оушыларды іс-рекеттерін жекелендіру шін компьютерлік технологияларды пайдалану дістері» таырыбында Семей аласында «Педагогикалы білім – азастанны интелектуалды жне инновациялы ресурсы» атты Халыаралы ылыми-практикалы конференциясында (2009ж).
2. «Тригонометриялы функциялар таырыбын компьютерлік технологияны олдану арылы оушыларды іс-рекеттерін жекелендіру дісі» таырыбында араанды аласында «Использование технологии дистанционного обучения в высшей школе» атты Халыаралы ылыми-практикалы конференциясында (2009ж).
3. «Компьютер – орта мектепті математика курсындаы геометриялы материалдарды оып білудегі негізгі бір дидактикалы рал» таырыбында Талдыоран аласында «Кредиттік жйе аясында білім беруді басару» атты Халыаралы ылыми-практикалы конференциясында (2009ж).

Диссертация рылымы: диссертациялы жмыс кіріспеден, екі блімнен, орытындыдан, пайдаланан дебиеттер тізімінен жне осымшалардан трады.

Кіріспеде зерттеу таырыбыны ккейкестілігі, оны психологиялы, педагогикалы, дістемелік дебиеттерде жне диссертациялы жмыстарда баяндалу дегейі арастырылан. Сондай-а, бл кіріспе блімінде зерттеуді нысаны мен пні, масаты мен болжамы, міндеттері, діснамалы жне теориялы негіздері, жетекші идеясы мен зерттеу кздері, оны кезедері мен жмыста олданылан дістер кешені келтірілген. Сонымен атар, мнда зерттеуді ылыми жаалыы, теориялы жне практикалы маыздылыы, орауа сынылан аидалар, зерттеу нтижелерін сынатан ткізу жне іс-тжірибеге енгізу баяндалан.

«олданбалы бадарламалы жабдыты оытуды жекелендіру шін олдануды психология-педагогикалы негіздері» атты бірінші блімде олданбалы бадарламалы жабдыты оушыларды жеке ерекшеліктерін ескеріп, оу процесінде олдануды психологиялы негізі, психологиялы, педагогикалы, дістемелік жне озат тжірибелерді зерделеу негізінде айындалды. Сондай-а, мнда олданбалы бадарламалы жабдыты оыту процесін жекелендіру шін олдануды дидактикалы аспектілері арастырылды. Сонымен атар, бл блімде оу процесін жекелендіретін олданбалы бадарламалы жабдыты моделі негізделіп, оны оытуды жекелендіру шін олдануды дістемелік принциптері баяндалды.

«олданбалы бадарламалы жабдыты алгебра жне анализ бастамаларын оытуды жекелендіруде олдануды дістемесі» атты екінші блімде олданбалы бадарламалы жабдыты жоары сыныптарында алгебра жне анализ бастамаларын жекелендіру негізінде оыту шін олдануды тсілдері мен дістері негізделген жне де олданбалы бадарламалы жабдыты «туынды» жне «тригонометриялы функциялар» блімін оыту процесін жекелендіру шін олдануды дістемесі жасалып, педагогикалы экспериментті жргізу жне оны орытындылары жнінде млімет берілген. Сондай-а бл блімде малімні жекелендіру негізінде жасалан олданбалы бадарламалы жабдыты пайдаланып материалдарды оып-йрену, тест сратарын, дегейлік есептерді енгізу жне нтижені кру дістеріне талдау жасалан.

орытындыда жргізілген зерттеу жмысыны негізгі нтижелері тжырымдалып, осы проблеманы зерттеуді рі арай даму жолдары туралы айтылан.

Пайдаланылан дебиеттер тізімінде зерттеу барысында пайдаланылан философиялы, психологиялы, педагогикалы жне арнаулы дебиеттер тізімі келтірілген.

осымшада зерттеу барысында пайдаланан материалдар сынылан.

Негізгі блім

Компьютерлік технологияны орта мектепке енгізуді негізгі баыттарыны бірі – оны оыту процесінде пайдалану. Оны пайдалана отырып, озы оыту бадарламаларын руды, пндерді оыту дістемесін олданбалы бадарламалы жабдыты олдана отырып мегеруді жеделдету керек.

Оушыларды жеке ерекшеліктерін ескере отырып, азіргі компьютерлік технологияны олдану оыту процесінде жаа лкен ммкіндіктер ашады. Апараттандыру саласы мамандарыны [Г.М.Клейман, Е.И.Машбиц, И.Ганчев жне т.б.] пікірі бойынша, білім беруде компьютерді олдануды негізгі артышылытарыны бірі – оытуды жекелендіру. Жекелендіріп оыту оны тиімділігіне сер ететін факторларды бірі болып табылады, сондытан оушыларды сраныстары мен бейімділіктеріне сйкес, саралап оытуды кеінен олдана отырып, оушыларды жеке абілеттеріні дамуына ерекше кіл ою керек. Педагогикалы энциклопедияда жекелендіру ымына: «оушыны оуа абілеттілігіні даму дегейін, жеке ерекшелігін ескеретін, оыту шапшандыын, тсілін, дісін тадауды арастыратын оу процесін йымдастыру...» деп анытама беріледі.

Біз зерттеуімізде олданбалы бадарламалы жабдыты оытуда кешенді олдану жадайында оу процесіні жекелендірілуіні дидактикалы талаптарын айындауды ммкін жолдарыны бірін арастырды.

Бізді ойымызша, олданбалы бадарламалы жабдыты олдану бір жаынан, барлы кезедерде оушыларды жеке ерекшеліктерін ескерсе, екінші жаынан, оытуды зін жекелендіруді лшемдері ретінде арастыра отырып, білім алушыны алыптастыруа баытталан оу процесін руа ммкіндік береді. Ол тмендегі талаптар орындалан жадайда ммкін болады, олар:

• алынан деректерді негізінде білім моделін ру;
• берілген крсеткіштерді сипатына баытталан білім, білік, іскерлік дадыны мегеру процесін йымдастыру;
• оушыларды жеке біліктіліктерін дамытуа баытталан элементтерді оу материалына енгізу;
• білім алушыны моделін сйкесінше тзету жне жекелендіруді лшемдерін немі тексеру.

олданбалы бадарламалы жабдыты олданып белгілі бір апаратты бергенде мынандай принциптер анааттандырылуы керек:

1. олданбалы бадарламалы жабдыта оу материалдары белгілі бір жастаы оушыларды мегерген білім жйесіне сйкес келіп, оушыны йренген тілінде жаты баяндалуы ажет. Басаша айтанда, оу материалдарыны баяндалуы оушыа тсінікті болу керек, бірата, те жеіл болмауы тиіс. йткені, материал жеіл болса, оушыны оан деген ызыушылыы азаяды.

2. Тменгі сыныптара арналан олданбалы бадарламалы жабдытар апаратты крнекі абылдауа, ал жоары сыныптарды оушыларына арналаны апаратты логикалы ойлау арылы абылдауа баытталан болуы керек.

Бл принцип адамдар миыны ассиметриясына байланысты. Адам миыны о жа блігі крнекі ойлауды, ал сол жа блігі логикалы ойлауды адаалайды. Тменгі сынып оушыларында миды о жа блігі сол жа блігіне араанда артыыра дамыан. Сондытан, тменгі сыныптарда оыту крнекі ойлауа сйене отырып жзеге асуы керек. Жоары сынып оушыларында, керісінше миды сол жа блігі о жа блігіне араанда артыыра дамыан. Сондытан, бл сыныптарда оыту логикалы ойлауа сйене отырып жзеге асуы ажет. Бл айтыланнан шыатын орытынды олданбалы бадарламалы жабдытаы материалдар тменгі сынып оушыларына арналан болса, онда ол материалды баяндалуында кбірек ойын элементтерін пайдаланып, логикалы сратарды азыра ою керек. Ал, жоары сынып оушыларына арналан материалды баяндалуы логикалы ойлау арылы жзеге асуы керек.

Психологтарды пікірінше дстрлі оыту жйесі тек ана миды сол жа блігін дамытуа баытталан. Соы зерттеулерді орытындысына араанда мны толытай дрыс деуге болмайды. Сонымен, олданбалы бадарламалы жабдытара ойылатын шінші принципті тжырымдайы.

3. олданбалы бадарламалы жабдытар оушыларды крнекі, сондай-а, логикалы ойлауын да дамытуы ажет.

Малім оушылара белгілі апаратты хабарлайды, яни тсіндіріп айтып береді. Жне де малім барлы оушылар ол апаратты толытай абылдады деп ойлайды. Біра, малім бір мезгілде 25-30 оушыны оыта отырып, оыту арынын, апаратты тсіндіруді мн-маынасын рбір оушыны ерекшеліктеріне сйкестендіре алмайды, себебі ол ерекшеліктер саналуан. Кптеген малімдер сабаты «орташа арынмен» жргізіп, орташа оитын оушыларды «ыайына» арайды. Мндай арынмен саба ткізу барлы оушылар шін ыайлы емес. Себебі нашар оитын оушылар бл «орташа арына» ілесе алмай, яни малімні айтанын мегеріп тсіне алмай, алып ояды. Бл жадайда малім «асыысты» жасады деуге болады. Ал, малімні айтанын тез абылдайтын оушыларды дамуында тежеу басталып, ол оушылар мегеретін материал «жеіл» болып, малім оны «баяу» баяндаандытан жалыа бастайды. Сонымен атар, малім «орташа» оитын оушыны білім дегейін ескере отырып сабаты жргізетіндіктен білімні белгілі блігі мегерілмей алады.

Оушыларды барлы (жасы, орташа, нашар оитын) категориясына бірдей ыайлы болатын мбебап дістемені жасауа болмайтын боландытан, рбір оушыны жеке тлалы ерекшеліктерін ескеруге тура келеді. Ол жеке ерекшеліктер рбір оушыны оу материалдарын жеке-дара мысалдан бастап тсіндіріп, содан кейін жалпы жадайа кшсе жасы тсініп, материалды жеіл тсініп кетеді. Ал, баса бір оушылар алдымен жалпы жадайды арастырып, содан кейін, оан жеке-дара мысалдар келтірсе, жасы тсініп материалды мегеруі артады.

Малім бір мезгілде ртрлі екі тсілді олдана алмайды. Ол тек ана біреуін олданады. Сондытан, оушыларды белгілі бір блігі материалды тсіндіруді а алмай, оны мегере алмай алады. Осыан орай, оушыларды сабаты лгермейтін тобы пайда болады.

Психологиялы, дісттемелік, педагогикалы, математикалы дебиеттерді жне озат малімдерді тжірибелерін зерттеу негізінде олданбалы бадарламалы жабдыты оушыларыды жеке ерекшеліктерін ескеріп олдануды келесі педагогикалы-психологиялы негіздері аныталды:

• оушыларды теориялы ойлауы тменгі дегейде алыптасан болса, онда материалмен алашы танысуын бейнелерді крнекілігіне сйену арылы длдікті тменгі дегейінен бастау керек;
• оушыларды жеке ерекшеліктеріне баытталан дістемені жобалау барысында жйке жйесіні трасыз тегін оыту процесіні барлы кезеінде ескеріп отыру ажет;
• тапсырмаларды баяндауда жне оларды орындау барысында оушыларды зейінін, былыстарды жеке жатарын жне оларды арасындаы байланыстарын тгелдей назара алу керек;
• олданбалы бадарламалы жабды кмегімен материалды баяндауда рбір оушыа тн абылдау ммкіндіктері айтарлытай жоарылайды;
• материалды оытуды длдік дегейін оушыны теориялы ойлауыны алыптасу сатысын олайлы жадайына дейін жеткізу керек;
• оушыларды іс-рекетін материалдытан ойлау формасына ткізуді жзеге асыру;
• сынылан материалды мегеру дегейі мен теориялы ойлауды алыптасу дрежесіне жеткен білім алушыны, материалды мегеру дегейін ескеру негізінде олданбалы бадарламалы жабды кмегімен тексеру жмыстарыны нсалары алыптасады;
• олданбалы бадарламалы жабды нсаларды румен атар, жмыстарды тексеруді де жзеге асырады;
• теориялы ойлауы тмен дегейдегі оушылар шін шыармашылы сипаттаы тапсырмалардаы абстрактілі деректер кейбір наты деректерге ауыстырылуы керек;
• теориялы ойлауы айтарлытай жоары дегейдегі оушылар шін шыармашылы тапсырмалар есептерді берілген шартыны згертілуімен, абстрактілігімен, лкен сатыдаы жалпылылыымен сипатталынуы керек;
• оушыларды тексерілетін жмыстарын орындау барысында жйке жйесіні трасызды тегін ммкіндігінше ескеру керек;
• й жмысына жаа материалды абылдауа жне оушыны жеке тласын анытауды амтамасыз етуге баытталан тапсырмалар енгізілуі керек.

Мектепті оу процесінде оушылармен жеке жмыса ерекше мн беріледі, йткені ол жеке тланы белсенділік, дербестік, табандылы сияты т.б. «жаымды» асиеттерін дамытуа ммкіндік жасайды.

Сонымен, оу процесінде йымдастырылан формаларды жне мамандарды баалауын арастыра отырып, келесідей орытынды жасауа болады:

a) білім беру оушыны орта дегейлі абілетіліктеріне баытталан болуы керек;

б) білім алушыны трлі дрежедегі абілеттерін, психикалы ерекшеліктерін ескеру шін оытуды жекелендіру ажет;

в) оытуды жекелендіруді мбебап ралы ­ олданбалы бадарламалы жабдыпен кешенді амтамасыз етілген дербес компьютер болуы керек.

Сабатарда олданбалы бадарламалы жабдыты олдану кптеген арама-айшылытарды шешеді: оушы жмысты жылдамдыын, тапсырмаларды дегейін тадайды, р трлі нсалармен жмыс істейді; бадарламада сынылан тапсырмалар оушыны білімі дрыс жне объективті баалануына ммкіндік жасайды.

Оытуды жекелендіру шін олданбалы бадарламалы жабдыа дидактикалы талаптар ойылады. олданбалы бадарламалы жабды оытуды жаа ралы болуы шін бірінші кезекте дидактикалы талаптара сай болуы керек. Біз дидактика категорияларына сйене отырып, бадарламалы жабдыа олданылатын осы талаптарды арастырамыз. Ю.К.Бабанскийді айтуынша, дидактика категорияларына: оыту принциптері, білім мазмны, оытуды йымдастыруды дістері мен формалары жатады.

олданбалы бадарламалы жабдыты (БЖ) кпдегейлілігі дидактикалы критерилерге жауап береді. Білім алу мазмнын тадауда ылымилы, жйелік, тсініктілік, здіксіздік, бірізділік, міршедік сияты оытуды негізі принциптерін басшылыа алу керек; оытуды діс-тсілдерін тадауда крнекілік, оытуда оушыларды белсенділік пен саналылы прициптерін, оытуды мазмны мен міндеттеріне байланысты оытуды р трлі дістерімен йлестіру басшылыа алынады.

Аталан принциптер БЖ-да крініс табады. рине, дстрлі оытудаы сияты БЖ-да да ылымилы принципі болуы керек. Сонымен атар, БЖ білім беру мазмныны нормативтік дегейін амтамасыз етуі керек.

Білім алушыларды БЖ-мен жмыс барысындаы белсенділігі оушыларды жеке мінездеріне БЖ баытымен амтамасыз етіледі: сынылан БЖ «нашар» оитын оушылар шін де, «орташа» оитын оушылар шін де, «жасы» оитын оушылар шін де ызы болуы керек.

Білім беруде ДК-ны педагогикалы жаынан тиімді олдануды БЖ арылы жоарылатуа болады, олар:

- жеке тлаа баытталады;

- оушыларды белсенділігін жне мотивациясын амтамасыз етеді;

- оушыларды жеке мінездемелеріне бейімделеді;

- мектепті ерекшелігін ескереді.

Оытуа баытталан олданбалы бадарламалы жабдыты жасау барысында сыныптаы оушыларды оу материалдарын абылдау жылдамдыын жне жеке ерекшелік мінездері бойынша (темперамент, есте сатау абілеті, кіл аудару жне т.б.) зіндік даму дегейлеріні р трлі екендігін есепке алу ажет. ДК оушыларды жеке ерекшеліктерін ескеру шін мол ммкіндік береді: жмыс арынын тадау, бадарламалармен жмыс жасауды айталау, схбат жргізу жне т.б. Монитор экранында оу апаратын беру лгісін тадай отырып, оушыны жеке ерекшелігін: (оны абылдау, мен есте сатауды кру немесе есту трі, абстрактылы немесе натылы образды ойлауы жне т.б.), оытылатын пнні ерекшелігін: мегеру кезедерін есепке алу ажет [А.М.Довглялло].

рбір оушы жеке бадарлама бойынша жмыс істей алатындай жне оан ДК-мен байланысуды олайлы режімі болатындай, оуды жекелендіру шін БЖ-лар ажет.

Бізді ойымызша, жалпы білім беру пндері бойынша оуа негізделген олданбалы бадарламалы жабдытарды оушыларды ртрлі категориясына байланысты кп дегейлі етіп ру ажет. Жмыс тжірибесі крсеткендей, дегей саны шеу болуы керек.

БЖ дегейлеріні айырмашылы критерийлеріне оыту процесіні рамдас элементтері жатады, олар: масатты, мазмнды, ынталандыру-мотивациялы, операциялы-ызметтік, баылау-реттеу, баалау-нтижелілік. Егер жоарыда тізбектелген элементтерді барлыын р трлі дегейге тиісті деп араса, онда трлі дегейде, р трлі масат ойылады. Бірінші дегей оу материалын абылдауды, оны тсінуді амтамасыз етеді; екінші дегейде материалды ыну, бекіту жзеге асады; шінші дегей алан білімді олдануа жне орытуа ммкіндік береді. р дегейдегі трлі масат жорамалдары барысында р алуан ынталандырулар мен мотивация жзеге асуы керек: бірінші дегейді оу барысында проблемалары бар, лгерімі нашарлара есептелген; бл жерде тсіну, ыылас, ынталандыру болып табылады. Екінші дегей лгерімі орташалара есептелінген жне кбірек, жасы білуге мтылу ынталану болып табылады. шінші дегей білімі жоарылара есептелінген жне бл жерде мотивация ксіби баыттылы сипата ие. БЖ-мен жмыс барысындаы жаымды жаы барлы дегейлерде ынталандыру дісі болып табылады.

Мазмны бойынша ш дегейді айырмашылыы бар. Бірінші дегей – бл теория ядросы; мнда оу материалын абылдау жне толы тсіну шін барынша сипатталан, таырып бойынша тсінікті аппарат беріледі. Екінші дегейде бірінші дегейге араанда білімді ке клемде беріледі. шінші дегей – факультативті, ол таырып бойынша оушыны ой-рісін кеейтеді, оны рамында таырыпты тереірек тсінуге ммкіндік беретін осымша материалдар бар. Білім беру мазмнын мегеру бойынша оушыларды танымды ызметіні сипатына сйкес арастырылатын БЖ-мен жмысты формаларын мен дістерінде амалды-ызметтік компонентер крініс табады [И.Я.Скаткин, М.И.Лернер]. Бірінші дегей танымды материалдарды амтыандытан, онда олданылатын дістер мультимедиалы технологиялы ралдарын олданылуымен тсіндірмелі-иллюстративті (графика, анимация, гипермтін, сздіктер, энциклопедиялар жне т.б.) дістер олданылады. Яни, крнекілік есте сатауды белсенділігіне баытталан. Бадарлама типі – модельдік, демонтрациялы болып блінеді. БЖ-ны екінші дегейі тапсырмалар мен сратардан трады. Бл жердегі проблемалы діс негізгі рл атарады. Бадарлама типтері – машытанушылар. шінші дегейде бірнеше дістер олданылады: репродуктивті, проблемалы; бл жерде крнекілік крделі тапсырмаларды оюа баытталан.

1-кестеде математикалы жне ылыми жаратылыстану циклындаы пндер шін БЖ дегейлеріні блінуіні дидактикалы критерийлері арастырылан.

1 кесте – БЖ дегейі блімдеріні дидактикалы критерийлері

БЖ дегейі	МП-ні элементтері	Оыту процесіні компоненттері				ДК ралы
		Масаты	Ынталандыруы	Мазмны	дісі
1	абылдау, тсіну	Тсіну, есте сатау	Жетістік, ДК-де жмыс кезіндегі жаымды эмоция	Тсініуді, теорияны ядросы	Репродуктивті, тсіндірмелі-иллюстративті	Графика, анимация
2	ыну, бекіту	Тсіндіру, бекіту	Танымды	1-ші дегейді білімін кеейту	Проблемалы	Гипертекст сздіктер, энциклопедиялар
3	олдану, талдап орыту	з білімін жетілдіру	зін-зі бекіту	осымша оу материалдары	Проблемалы	1-2-ші дегейді барлыы

Білім мазмны жоарыда крсетілгендей, критерилерді айырмашылыы болып табылады. Біріншісі – танымды дегей. Бл дегей наты пн бойынша оытуды базалы мазмныны негізінде кмек ретінде оу материалдарын береді.

БЖ-ны алашы дегейін жасаушыларды міндеті – танымды материалдарды тсінікті жне есте саталатын трде беру, яни графиканы, анимацияны пайдалану. Бл орайда оу мтіндері маызды рл атарады.

.

1 сурет – Оытуды жекелендіруге арналан БЖ-ны моделі

Екінші дегейді жалпы білім беретін деп атауа болады. Бл дегей машытандыру типі бойынша рылады. Тапсырма монитор экранында беріледі жне ате жауап болан жадайда кмекті екі дегейі болады. Оны пайдалану бааны тмендетеді. Бл дегейді мазмнды материалы кпшілік оушы шін ызыушылы тудыруы ажет.

шінші дегей – факультативті. Ол, бір жаынан, тадаан пнін тереірек білуге мтылан адамдара, екінші жаынан, оршаан леуметтік-ндірістік ортаа байланысты аса ызыушылы танытан адамдара арналан. Бл дегей ксіби баытталан болуы ммкін. Онда пн бойынша оу бадарламасына осылмаан, біра пнді оу барысында толы жне жан-жаты ммкіндік беретін танымды материалдар берілген. Бл дегейді йымдастырушылы проблемалы болуы ажет жне жмыстарды р трлі формаларын, яни тапсырмалар, тестер, моделдеулер, ысаша шолуларды амту ажет.

Кез келген келесі дегей таныма жетуді жаа бір мазмнын сынады.

Оытуды жекелендіруге арналан олданбалы бадарламалы жабдыты моделі 1-суретте крсетілген

Компьютерді олдану барысында керекті мотивация болуы шін тмендегі біратар шарттарды стану керек, олар:

• компьютерлік бадарлама олданушыа баытталан болуы керек, басаша айтанда, ДК-ны олдануда оушыны дайынды дегейі ескерілу керек жне компьютермен здік жмыс істеу барысында туындайтын иындытарды жою, сйтіп оу іс-рекетіні жекелендірілуі амтамасыз етіледі;
• оыту масаты ескеріледі, сондытан білім алуа талпыныс пайда болады;
• схбат формасы ызыты, тапыр формада рылан жне жмысты ынталандыратын тсініктемелер бар;
• бадарлама трлі-тсті иллюстрациялармен жабдыталан, керекті жадайда озалмалы болады;
• суреттерді бір-бірімен жаымды йлесуі, олданатын шрифт, мтіндік апаратты саны мен оны орналасу ерекшеліктері кзге ауыртпалы тсірмейді;
• тарматалан схбатты жоары дрежесі;
• кеземен ендіру: ол, е алдымен, малімге бейімделуге кмектеседі.

Компьютерді кмегімен жекелендіріп оыту жекелендіруді танымал формаларыны келесі ммкіндіктерімен ерекшеленеді, олар:

1. аымдаы баылау арылы зіндік жмысын йымдастыру; білімді мотивациялау жне з білімін ктеру арылы оушыны іс-рекетін белсендіру;
2. оушыларды жеке ерекшеліктерін еріксіз ескеруді амсыздандыру;
3. оларды жеке ерекшеліктеріне сйкес оушыларды жаттыуларды арынды орындауы жне теориялы білім алуы;
4. рбір малім мен оушыны арасындаы схбатты йымдастыру;
5. оушыларда оу біліктілігін масатты дамыту; з жмысыны масатын белгілеумен, іс-рекетін жоспарлау, білімді зіндік баылау, з білімін ктеру жмысын рі арай жоспарлау;
6. оушыларды аымдаы жне соы жмыс нтижелерін жинатауды автоматтандырумен ерекшелендіру.

Компьютерді олдана отырып алгебра жне анализ бастамалары курсын жекелендіру негізінде оыту дістемесін ра отырып, мына тмендегі дістемелік принциптерге сйенеміз:

1. оыту процесіні р трлі кезеінде оушыларды іс-рекетін жекелендіру;
2. алгебра жне анализ бастамалары курсында оытылатын материалды олжетімділігін ктеру масатында, рі жекелендіру міндетін шешу шін компьютерді бір мезгілде олдану;
3. алгебра жне анализ бастамалары курсыны оу материалын оушыларды оу іс-рекетіні дегейлеріне сйкес репродуктивті жне продуктивті деп блу;
4. зерттеушілік сипаттаы міндеттерді жйелі олдану;
5. компьютерді басаруды екі тртібін, динамикалы жне жанама трін олдану.

Психологиялы-педагогикалы жне дістемелік дебиеттерді талдау негізінде компьютерді пайдалана отырып, дстрлі нсада жекелендіріп оытуды р трлі формаларында салыстыру жргізілді. Алгебра жне анализ бастамаларын компьютерді олданып оытуды жекелендіруде оушыларды здік жмыстырын йымдастыру арылы интерактивті режім жне аымдаы білімді баылаумен жзеге асырылуы ммкін. Компьютерді оушы мен оытушы арасындаы схбатта жне здік жмыстарды йымдастыру процесінде олдану барысында оытуды жекелендіру ммкіндіктері аныталды.

БЖ-ны олданып оытуды жекелендіру шін келесі діс-тсілдерді пайдаланды:

1. компьютерді кмегімен таырыпты оу уаытын жне жолдарын здігінен тадауды сыну (теорияны, машытану жне баылау жаттыуларын орындау);
2. андай да бір крделі тапсырманы з бетінше тадауды сыну;
3. компьютерде кеес алуды сыну.

Нтижесінде оушылар зіні оу танымды іс-рекетіне зіндік талдау жасауа жне зін-зі баалауа белсенді трде кіріседі, сонымен бірге зіні ммкіндігінше жмыс жасайды.

Орта мектепте «туынды» ымын енгізу физикалы жне геометриялы трде берілуін сйкесінше пайдалана отырып, интуитивті дегейде масатты трде жзеге асырылады. Біз екінші тсілге тотады. Атап айтанда, графикалы ммкіндіктері зор азіргі заманы компьютерді оыту процесінде олдану арылы геометриялы бейнені кру негізінде оушыларда туынды ымыны алыптасуына ммкіндік береді. Бдан баса, июшыны руды динамикалы процесін жне оларды жанамаа «туін» арастыру, сондай-а аргументті сімшесі, функцияны сімшесі июшыны брышты коэффицентіні згеруі сияты шамаларды згеруіне талдау жасауа ммкіндік бере отырып, оушыларда нктедегі функцияны шегі ымына негізделген туындыны есептеу ережесіне келеді.

Бізді дістемемізді ерекшеліктері мыналар болып табылады:

1) крнекі-интуитивті дегейде ымды енгізу;

2) нктедегі функция шегін анытау дісі негізінде деу жне сйкес тапсырмаларды шешуде оларды пайдалану;

3) оыту процесінде компьютерлік жне компьютерлік емес жмыс формасын йлестіру;

4) оушыларды жеке ерекшеліктерін есепке алу.

Туынды ымын жне оны анытамасыны ережелерін оыту кезінде бізді дістемелік жмысымызды сипаты мынаан тн:

1. Туындыа кіріспе жне оны есептеу ережелерін оыту масатында БЖ-ны кеінен пайдалану;
2. Аталан материалдарды оытуда БЖ-ны оушыларды жеке жне жымды жмыстарына йлестіру;
3. р сауалды оытуда компьютерлік формаларды р трлі йлестіру оушыларды есептерді жне й тапсырмаларын орындау кезінде жымды шешу барысында компьютерлік емес діспен жзеге асырылады. Бл сауалды мегерілгенін тексеру кезінде масатты трде БЖ-ны пайдалану ажет, бл оушылара оларды брыны нтижелеріне байланыссыз р трлі иындытаы тапсырмаларды орындауды жекеленген ерекшеліктерін мегеруге ммкіндік береді.

Мндай сабатарда малім, негізінен, тапсырмаларды берудегі, нтижелерді белгілеп баа оюдаы иын жмыстардан босатылып, кеесші рлін атарады. Ал берілген уаыттан тапсырманы ерте бітірген оушылармен жеке кеес ткізу ммкіндігіне ие болады.

Модельдеу бадарламаларын пайдалана отырып, дстрлі жне компьютерді олданып оыту сабатарында «Тригонометриялы функцияларды графигі» таырыбын оыту тиімділігін салыстырайы.

Дстрлі оытуда малім, детінше, тсіндірмелі-иллюстративті дісті пайдалана отырып, тріндегі функция графигі туралы дайын мліметтерді кезе бойынша, , , трінде хабарлайды, одан кейін тріндегі функция графигін трлендіру тізбегі туралы айтады. Осылайша сйкес иллюстрациялар татада немесе суреттермен крсетіледі.

Татада бейнеленетін графиктер кбінесе сапасыз болады жне кп уаыт алады, ал дайын суреттер жадайында оушылар графикті трлену процесін баылай алмайды.

Берілген сабата оушы іс-рекетінде репродуктивті сипат, тменгі белсенділік орын алады.Модельдеу бадарламасымен жмыс істеу барысы зерттеу процесіне сайды.Бадарлама оушыа оу мселесін йымдастыруа кмектеседі: компьютерді зерттеу ралы ретінде пайдалана отырып А параметрі згергенде функциясыны графигі алай згеретіндігін анытауа кмектеседі. Оушыларды дайындыына сйкес олар болжамды бірден немесе бірнеше рет байап круден кейін алыптастырады. Содан кейін А-а р трлі мн енгізе отырып жне экрандаы графикті згеріс процесін баылай отырып, ала ойан болжамды тексеріп круге болады. орытындысында оушылар тйін жасап, талдап орытады, оны дрыстыын тексеретін де бадарлама (2-сурет).

2 сурет – БЖ кмегімен жне функциясыны графигін трызу

Оушыларды зерттеу біліктілігін алыптастыру жне з бетінше жмыс істей алуын дамыту масатындаы мндай бадарламаларды пайдалану артышылыы айын.

1. Оушылар арынмен крсетілген, оушыларды жеке ерекшеліктеріне жауап беретін (мысалы, темпераментіне) озалмалы трлі-тсті суреттерді баылайды. Осылайша оу материалыны ол жетімділігі жне оу іс-рекетіні мотивациясы жоарылайды. Бл оушыларды оуа деген белсенділігіні жоарылауына келеді.
2. Бадарлама р аралатын жадайа параметр мнін жне иллюстрация санын анытауда з бетінше рекет ету ммкіндігін береді.
3. Оушылар дайын білім ана алмайды, зерттеу процесі кезінде оларды «іздеп табады».
4. Оушыларды оу іс-рекеті жекеленген: рбір оушыны оыту оны компьютермен схбаты барысында іске асады, демек оушыларды жеке ерекшеліктері есепке алынады.

Эксперимент ш кезенен трды: айындау, іздену жне оыту (баылауды оса аланда). Экспериментті рбір кезеіні дістемесі мен нтижесін сипаттайы.

І кезе. Айындау эксперименті (2005-2006 жж)

Келесі зерттеу дістері олданылды: психологиялы-педагогикалы дебиеттерді, сонымен атар орта мектептер шін математика бойынша оулытар мен оу ралдарын, мектеп бадарламаларын, математикалы жне дістемелік дебиеттерді талдау; мектеп оушыларына жне малімдеріне сауалнама жргізу; сараптамалы баылау жмыстарын жргізу арылы жоары сынып оушыларыны математикалы дайынды дегейін тексеру; педагогикалы іс-тжірибені жинатау жне зерттеу; зерттеу нтижелерін теориялы талдап орыту.

Айындау экспериментін жргізу масаты:

1. Алгебра жне анализ бастамалары курсын оыту барысында жаа дістемелік тсілдерді пайдалану ажеттігін негіздеу;
2. Оушылар біліміні тменгі дегейіні себептерін талдау;
3. Компьютерді олдану негізінде алгебра жне анализ бастамалары курсын оыту процесіні жетілдіру ммкіндіктерін іздеу.

Теориялы зерттеулерді негізінде білімні тменгі дегейіні себептері жнінде орытынды жасалынды, сонымен атар Алматы облысы, Талдыоран аласыны 10-шы сыныптарды 11-нен баылау жмыстары мен сауалнамалар алынды. Экспериментке 286 оушы, оны 103 физика-математикалы баыттаы мектептерден, ал 183 жалпы білім беретін орта мектептерден атысты.

ІІ кезе. Іздену эксперименті (2006-2007жж.).

Экспериментті екінші кезеі Талдыоран аласы мен Алматы облысы аймаы мектептерінде жргізілді.

10 сыныптарды 8-нен 193 оушы экспериментке атысты.

Эксперимент жргізу масаты: олданбалы бадарламалы жабдыты сапасын тексеру, 10-сыныптар арасында «Туынды» жне «Тригонометриялы функциялар» таырыбын оыту мысалында компьютерді дидактикалы ммкіндігін пайдалану дісін анытау жне жмысын деу.

Зерттеу дістері: «Туынды» жне «Тригонометриялы функциялар» таырыбы бойынша оыту процесін модельдеу: жеке сабатарды жргізу, кейбір таырып материалдарын мегеруді тексеру, малімдермен схбат.

Эксперимент барысында жай сыныптар мен математиканы тередете оытатын сыныптарда бадарламаларды пайдалануда сабата белгілі мерзімде таырыпты мегерген жне оып жатан оушылар арасында айырмашылы байалды.

Оыту бадарламалары кмегімен «Туынды» жне «Трионометриялы функцияларды анытау», «Брышты шамаларды радианды лшемі» таырыбы бойынша жаа материалды мегеру тексерілді.

Іздену эксперименті кезінде келесі ккейкесті сауалдарды анытау ажет деп тапты:

1. «Туынды» таырыбындаы андай сратар оушылара иыныра соады?

2. Таырыпты оуда оушылар жіберетін ателерді сипаты андай?

3. Эксперименттік таырыптарды оуда брын оылан андай материал толытыруды ажет етеді?

ІІІ кезе. Баылау экспериментін оса аландаы оыту эксперименті 2007-2009 жылдары Талдыоран аласыны №8, № 20 орта мектептерінде, Алматы облысы, аратал ауданы, штбе аласы, №»13 орта мектептерінде ткізілді. Ол жерде алты 10 сынып оушылары арасында 126 оушы атысты. (3 эксперименталды жне 3 баылау).

Зерттеу дістері: «Тригонометриялы функция» жне «Туынды» таырыбы бойынша оушылар білімін тексеру жне саба жргізу, зерттеу нтижелеріні дрыстыын статистикалы баалау.

Экспериментті сыныптарды оыту арнайы жасалан олданбалы бадарламалы жабды бойынша жргізілді. Баылау сыныптарында оыту алгебра жне анализ бастамалары бойынша оу ралы арылы жргізілді.

Берілген баылау жмыстарын талдау былайша жргізілді:

Баылау жмыстарын орындау барысында оушыларды жіберген ателері сапалы-санды дісімен салыстырылады. ателер 4 топ бойынша жйеленеді:

- ылассыздытан;

- тілген таырыптарды мегеруден;

- тілген таырыптар сратарын мегеруден;

- берілген сратарды мегеруден.

2-кестеде крсетілгендей, экспериментті басында баылау жне эксперименттік сыныптарда параметрлер бойынша крсетілген бастапы дегейлерді брі шамамен бірдей болды. Ал сйкесінше 3-кестеде оушыларды материалды мегеру дегейлеріні соы крсеткіші

2 кесте – Материалды бастапы мегеру дегейлері

Таырып сратары	Топ	Оушы саны	Мегеру дегейлері оушылар саны
			1 дегей саны %		2 дегей саны %		3 дегей саны %
Функцияны нктедегі шегі	Э Б	90 86	90 86	100 100	73 70	81,1 81,3	35 34	38,9 39,5
Функцияны сімшесі	Э Б	90 86	90 82	100 95,3	76 72	84,4 88,4	45 30	50 34,9
Геометриялы механикалы туындыны мні	Э Б	90 86	85 81	94,4 94,1	80 78	88,9 96,7	60 58	66,7 67,4
Туындыны есептеу ережесі	Э Б	90 86	79 75	87,8 87,8	60 44	66,7 51,2	50 48	55,6 55,8
Дифференциялдау ережесі	Э Б	90 86	82 75	91,1 87,2	77 69	85,6 80,2	47 43	52,2 50

Оыту процесін баылауда олданбалы бадарламалы жабдыты пайдалану, оытуды йымдастыру формасында жаа згерістер болатындыын крсетті:

- жаттыу бадарламаларын пайдалану есебінен біліктілік пен дадыа кеткен уаыт анарлым ысарады;

3 кесте – Оушыларды материалды мегеру дегейлеріні соы крсеткіші

Таырып сратары	Топ	Оушы саны	Мегеру дегейлері оушылар саны
			1 дегей саны %		2 дегей саны %		3 дегей саны %
Функцияны нктедегі шегі	Э Б	94 90	94 90	100 100	88 73	93,6 81,1	52 35	55,3 38,9
Функцияны сімшесі	Э Б	94 90	94 90	100 100	89 76	94,7 84,4	61 45	64,9 50
Геометриялы механикалы туындыны мні	Э Б	94 90	92 85	97,8 94,4	92 80	97,8 88,9	78 60	83,0 66,7
Туындыны есептеу ережесі	Э Б	94 90	94 79	100 87,8	80 50	85,1 55,5	70 50	74,5 55,6
Дифференциялдау ережесі	Э Б	94 90	92 82	97,8 91,1	90 77	95,7 85,6	72 38	76,6 42,2