Минский институт управления
В.А. АКУЛИЧ
История экономических
учений
Минск
2006
УДК
ББК
А
Автор:
Акулич В.А., кандидат экономических наук, доцент, зам. зав. кафедрой экономической теории и мировой экономики Минского института управления
Рецензенты:
Лемешевский И.М., доктор экономических наук, профессор Минского института управления.
Медведев В.Ф., член-корр. НАНБ, доктор экономических наук, профессор, директор Центра мировой экономики и международных экономических отношений Института экономики НАН Беларуси
Акулич В.А.
История экономических учений: учебно-методический комплекс
А для студентов экономических специальностей. – 2-е изд. испр. Мн.: Изд-во МИУ, 2006. – 100 с.
ISBN
Представлены программа дисциплины, краткий конспект лекций, задания для семинарских занятий, список рекомендуемых источников для изучения дисциплины, тематика контрольных и контролируемых самостоятельных работ, вопросы и тесты для самоконтроля.
УДК
ББК
©В.А. Акулич
ISBN ©МИУ, 2006
СОДЕРЖАНИЕ
1. ВВЕДЕНИЕ…………………………………………………………………………..
2. ПРОГРАММА КУРСА……………………………………………………………….
3. КРАТКИЙ КОНСПЕКТ ЛЕКЦИЙ………………………………………………….
4. Задания к семинарским занятиям………………………………………
5. Тематика контрольных работ (для заочного отделения)………
6. Сведения для выполнения КСР (для дневного отделения)………
7. Рекомендуемые источники…………………………………………………
8. задания для самопроверки знаний……………………….
1. введение
Данная дисциплина представляет составную часть курса “Экономическая теория”. Есть разделы “Экономическая теория (основы)”, “Микроэкономика”, “Макроэкономика”, “Мировая экономика”, где рассматриваются непосредственно экономические теории и законы, и есть “История экономических учений”, куда отнесены знания о том, – когда, где и кем, при каких обстоятельствах и условиях эти теории и законы были разработаны и использованы. Это необходимо для того, чтобы разбираться в вопросах экономической политики, проводимой в стране и иметь возможность ответить на следующие вопросы:
- Можно ли для решения современных проблем, стоящих перед белорусской экономикой и обусловленых во многом историческими особенностями ее развития, использовать теории, которые были разработаны в других странах?
- Как близко подходили белорусские экономисты к созданию собственной экономической теории? Имеются ли возможности для ее создания в ближайшем будущем?
- Какие из многочисленных подходов к решению одной и той же проблемы в макроэкономической теории считать наиболее приближенными к истине?
В результате изучения дисциплины студенты дневного и заочного отделений должны знать основные школы и течения экономической науки, а также их основных представителей; уметь разбираться в принципиальных отличиях различных экономических концепций и использовать их для осмысления современных проблем на практике.
Таким образом, изучение данной дисциплины ставит следующие задачи:
- выяснить, какие проблемы оказывались в центре внимания на разных этапах исторического развития и какие рекомендации вырабатывала экономическая наука для их решения;
- понять условия и причины возникновения той или иной теории и концепции, школы и течения;
- научиться ориентироваться в различных течениях экономической науки, типах экономической политики, а также в подходах к решению тех или иных вопросов организации экономической жизни общества; увидеть слабые и сильные стороны исследовательских программ и концепций, представленных разными экономическими школами;
- понять наличие альтернативности взглядов и подходов к решению конкретных экономических проблем.
Особенностью данного учебно-методического пособия является изложение истории экономических учений через призму развития экономической мысли Беларуси. В мире сложилась тенденция рассматривать историю развития экономической науки через национально-культурную призму. Можно привести ряд примеров, когда французы при ее изложении отталкиваются от учения Леона Вальраса, англичане – от Адама Смита, Альфреда Маршалла и Джона Мейнарда Кейнса, немцы – от Вальтера Ойкена. Белорусы, как и большинство народов, долгое время живших в условиях идеологии социализма и ортодоксии марксизма, до недавнего времени считали или должны были считать, что таким был Карл Маркс. В этом же издании делается попытка донести, что из уроженцев Беларуси наибольший вклад в мировую экономическую науку внес Саймон Кузнец, а из белорусских экономических школ – наиболее представительной является организационно-производственная школа 1920-х годов, которая относится к пространственной экономической теории (spatial economics). Если брать по векам, то среди уроженцев Беларуси в XVIII в. самыми авторитетными экономистами были Я. Хребтович и Г. Страйновский, в XIX в. – Д. Журавский и М. Довнар-Запольский, в ХХ в. – С. Кузнец. В целом, если учесть деятельность Дмитрия Журавского в Украине, Саймона Кузнеца в США, вспомнить этнического белоруса, профессора Алексея Фортунатова, работавшего в России, то можно заключить, что белорусы традиционно имели природную предрасположенность к количественным исследованиям, работе с большими массивами статистических данных. Они были лидерами в развитии эмпирического направления экономической науки в этих странах, и их вклад в развитие мировой экономической науки наиболее значителен как раз в этой области. Однако, поскольку в целостном виде эволюция экономической мысли нашей страны в научной литературе еще не представлена, то данное ранжирование может быть в будущем уточнено.
Выражаю благодарность доктору экономических наук В.Ф. Медведеву и профессору И.М. Лемешевскому за поддержку во время рецензирования и ценные уточнения, которые были ими сделаны. Данное издание не может рассматриваться окончательным, не требующим уточнений и дополнений. Оно представляет собой учебное пособие. Замечания и предложения высылайте на адрес: [email protected]
2. программа курса
Введение.
Функции и роль дисциплины «история экономических учений» в учебном процессе. Эволюция предмета экономической науки и истории экономических учений.. Методология экономической науки: ретроспективный анализ.
Связь между теорией и практикой (фундаментальными разработками в области экономической науки и уровнем развития народного хозяйства). Нобелевские премии по экономике и их значение в современном научном мире.
Механизм возникновения течений и школ, альтернатив и традиций в экономической науке. Основные течения, альтернативы и традиции в экономической науке.
Тема 1. Средневековая экономическая мысль:
схоласты, меркантилисты, утописты.
Экономическая мысль в Древней Греции и Древнем Риме. Экономические доктрины Платона и Аристотеля.
Экономические взгляды философов-схоластов (Ф. Аквинский, Н. Орезм). Завершение аристотелевского периода. Влияние процессов Возрождения и Реформации на развитие экономической мысли. Эпоха меркантилизма в Италии, Англии, Франции, Испании (А. Серра, Ж. Боден, А. Монкретьен, Р. Кантильон, Т. Ман). Утописты (Т. Мор, Т. Кампанелла).
Схоластическая экономическая мысль в Беларуси (М. Сарбевский, Л. Залуский, А. Ализарович, Т. Билевич, М. Якубович). Школа неосхоластов в Полоцкой академии (В. Бучинский, Н. Мусницкий, Г. Лянкевич). Представители светской экономической мысли в Беларуси: реформаторы (А.Ф. Маджевский, С. Будный, А. Волан, Я. Даманевский), меркантилисты (Я. Абрамович) и утописты (Ф. Косой, М. Чехович). Аграрная реформа «устава на волоки» (А. Валович, П. Хвальчевский). Влияние Контрреформации на развитие светской экономической мысли в Беларуси (1650-1750).
Тема 2. Становление современной экономической науки:
физиократия и классическая школа.
Взгляды физиократов-экономистов во Франции (Ф. Кенэ, В. Мирабо, Н. Бодо, Мерсье де ля Ривьер, Дюпон де Немур). Концепция естественного права (Локк, Руссо, Монтескье, Дидро, Гольбах). Взгляды А.Р.Ж. Тюрго, Ч. Бекария, И. Бентама. Учение А. Смита и становление политэкономии как науки. Популяризация идей А. Смита (Ж.Б. Сэй, С. Де Сисмонди, Дж. Мак-Калух). Дальнейшее развитие идей А. Смита: экономические взгляды Д. Рикардо. Заключительный этап развития классической школы политэкономии. Идеи Дж. С. Милля.
Школа физиократов в Беларуси (Г. Страйновский, Я. Хребтович, И. Масальский). Проект сельскохозяйственных преобразованиях в Пруссии памфлеиста и администратора-консультанта С.М. Аскерка. Проекты хозяйственных реформ в ВКЛ, основанных на идеях физиократии и Просвещения (А. Тызенгауз и Ф. Нарвойш, М. Бутримович и М.К. Агинский, П. Бжестовский и Я. Хребтович, М. Карпович, Ф. Карпинский). Проекты реформ французских физиократов Н. Бодо и Д. Немура в имениях белорусских магнатов И. Масальского и А. Чартарийского. Классическая школа политэкономии в Виленском университете (Я. Зноска, Я. Вашкевич, М. Хонский, Ст. Будный). Влияние теорий физиократов и классиков на преподавание политэкономии в Полоцкой академии. Закрытие белорусских университетов.
Тема 3. Альтернативные политэкономии:
марксизм и немецкая историческая школа.
Возникновение альтернатив английской политической экономии.
Исторические условия возникновения марксизма, его методология. Становление марксистской политической экономии (К. Маркс, Ф. Энгельс, К. Каутский). Экономические взгляды К. Маркса. «Капитал». Продолжение идей Маркса в исторических, философских и экономических работах Ф. Энгельса. Существующие взгляды и их практическая реализация у представителей утопического социализма (К. Сен-Симон, Ш. Фурье, Р. Оуэн).
Старая немецкая историческая школа (Ф. Лист, Б. Гильдебранд, В. Рошер, К. Книс). Молодая немецкая историческая школа (Г. Шмоллер, А. Вагнер, Л. Брентано, К. Бюхер, В. Зомбарт).
Экономическая мысль Беларуси во время отсутствия университетов и независимости (1832-1918). Испытание марксистской политэкономией и немецкой исторической школой во 2-й половине XIX в. (М. Довнар-Запольский, Н. Судзиловский, Я. Ястрембский, С. Мержинский, И. Гурвич). Вклад выходцев из Беларуси в развитие экономической науки других стран (Д. Журавский, М. Бреский, А. Фортунатов, А. Людоговский). Идеи утопического социализма в Беларуси (Я. Яленский, С. Зенович).
Тема 4. Маржинализм. Становление неоклассического
течения.
Предшественники маржиналистской революции (Г. Госсен, О. Курно, Ж. Дюпюи). Маржиналистская революция (К. Менгер, У. Джевонс, Л. Вальрас). Завершение маршиналистской революции и становление неоклассического направления (А. Маршалл).
Возникновение австрийской школы (К. Менгер, Э. Бём-Баверк, Ф. Визер). Теория предельной полезности.
Английские маржиналисты (У. Джевонс, Ф. Эджоурт). Становление и главные идеи кембриджской школы (А. Маршалл, А. Пигу). Теория благосостояния.
Развитие идей лозаннской школы (Л. Вальрас, В. Парето, Э. Бароне). Теория общего экономического равновесия.
Экономические взгляды В. Дмитриева и М. Туган-Барановского.
Маржиналистская теория распределения доходов (Дж.Б. Кларк, Ф. Уикстид, К. Викселль). Теория предельной производительности.
Изложение маржиналистской экономической теории в работах белорусских экономистов (В. Шкодзь).
Тема 5. Альтернативные неоклассикам течения экономической мысли.
Становление старого институционализма (Т. Веблен, У. Митчелл, Дж. Коммонс). Идея экономической системы как совокупности определенных институтов. Теория нового индустиального общества Дж. Гелбрейта.
Сопоставление биологическо-исторических и хозяйственных процессов при изучении общественного развития (Т. Веблен, Й. Шумпетер).
Стокгольмская школа (Э. Линдаль, Б. Улин, Э. Лундберг, Г. Мюрдаль, Г. Акерман, Б. Гансен).
Экономическая теория использования пространства и размещения производства (И.Г. Тюнен, В. Лаунхардт, А. Вебер, Т. Паландер, А. Лёш, У. Изар). Организационно-производственная школа России (А. Чаянов, А. Челинцев, Н. Макаров, А. Рыбников).
Тема 6. Белорусская экономическая школа 1920-х гг.
Реннесанс экономической науки в Беларуси. Изучение Беларуси как фактор ее культурно-экономического возрождения. Возрождение национальных образовательных и исследовательских учреждений. Преподавание экономических дисциплин в Белорусском университете (И. Герцык). Исследования в области политэкономии (А. Бильдзюкевич, В. Шкодзь).
Теория ораганизации белорусского крестьянского хозяйства (А. Смолич, Я. Кисляков, Г. Горецкий, С. Жданович). Концепция экономического развития “Беларусь-Дания”. Аграрная политика Д. Прищепова. Теория штандорта для Беларуси (Г. Горецкий, С. Маргелов).
Исследования причин отсталости экономики белорусского края в период 1861-1914 (М. Довнар-Запольский, Г. Горецкий, А. Цвикевич, А. Луцкевич, П. Кречевский, Р. Бонч-Асмоловский).
Тема 7. Кейнсианская теория.
Теория эффективного спроса Дж.М. Кейнса. Инструменты создания эффективного спроса в экономике и его последствия.
Кейнсианская революция в экономической науке. Становление и развитие кейнсианского течения в экономической науке.
Кембриджские кейнсианцы (Р. Кан, Дж. Робинсон, П. Сраффа, Н. Калдор, М. Калецкий, Дж. Мид).
Неоклассический синтез (П. Самуэльсон, Дж. Хикс, Э. Хансен, Р. Харрод, О. Филлипс, Ф. Модильяни). Взгляды Дж. Тобина.
Неокейнсианская теория циклического развития экономики (Э. Хансен). Теории экономического роста (Р. Харрод, Э. Домар, Н. Калдор).
Кризис концепции “государства всеобщего благосостояния”. Посткейнсианство (А. Оукен, Л. Клейн, С. Фишер, Г. Мэнкью, Й. Стиглиц, О. Бланшар).
Вклад в изучение проблемы циклического развития экономики уроженцев Беларуси А. Гельфанда и С. Кузнеца.
Тема 8. Неолиберальная традиция экономической мысли.
Феномен новой австрийской школы. Роль Л. Мизеса, Ф. Хайека, И. Кирцнера, М. Ротбарда в популяризации либеральной идеологии. Противостояние лондонской (Ф. Хайек, Л. Роббинс) и кембриджской (Дж. М. Кейнс, П. Сраффа, Дж. Мид, Дж. Робинсон) школ экономики в 1930-х гг.
Фрайбургская школа и концепция ордолиберализма (В. Ойкен, В. Рёпке, В. Рюстов, Ф. Бём). Модель социального рыночного хозяйства (А. Мюллер-Армак) и ее реализация в Германии (К. Аденауэр, Л. Эрхард).
Становление чикагской школы (Ф. Найт, Дж. Вайнер, Г. Шульц, Г. Саймонс) и ее роль в новой неоклассической контрреволюции в экономической науке (М. Фридман, Р. Лукас, Г. Беккер).
Тема 9. Новые денежные теории.
Сущность и основные элементы новой количественной теории денег (М. Фридман). Монетаризм (А. Шварц, Ф. Кейган, Э. Фелпс, К. Брюннер, А. Мелцер, Д. Лейдлер).
Теория паритета покупательной способности Г. Касселя. Модель Р. Манделла – Дж. Флеминга. Теория оптимальных валютных зон Р. Манделла. Теории валютного курса (Ф. Махлуп, Дж. Флеминг, Р. Дорнбуш).
Портфельный подход к анализу денежной экономики Дж. Тобина. Теория определения рыночной стоимости опциона (Ф. Блэк, Р. Мертон, М. Шоулз). Теория финансирования корпорации (Ф. Модильяни, М. Миллер). Теория портфельных инвестиций (Г. Марковиц, У. Шарп). Теория финансовой неустойчивости капиталистической экономики Х. Мински.
Тема 10. Новая неоклассическая теория.
Экономическая теория предложения (А. Лаффер, М. Фелдстайн, Г. Таллок, Р. Холл).
Гипотеза рациональных ожиданий (Дж. Мут). Новая неоклассическая макроэкономика (Р. Лукас, Т. Сарджент, Н. Уоллес, Р. Барро, Э. Прескотт, Ф. Кидланд, Б. Маккалум).
Экономическая теория информации (Дж. Стиглер, У. Викри, Дж. Миррлис, Дж. Акерлоф, К. Эрроу, М. Спенс).
Неоклассические модели экономического роста (Р. Солоу, М. Абрамовиц, А. Льюис). Теория инвестиций (Ф. Лутц, Т. Хаавельмо, Дж. Хишлейфер, П. Давидсон).
Экономический империализм (Г. Беккер, Р. Познер, Дж. Хиршлейфер). Теория человеческого капитала (Т. Шульц, А. Льюис, Я. Минцер).
Тема 11. Альтернативы современному mainstream.
Неоинституционализм как альтернатива неоклассическому течению (Р. Коуз, О. Уильямсон).
Теория трансакционных издержек (Р. Коуз). Экономическая теория прав собственности (А. Алчиан, Г. Демсец).
Теория общественного выбора (Дж. Бьюкенен, Г. Таллок, А. Тоффлер, М. Олсон, Дж. Бреннан).
Теория новой экономической истории (Д. Норт, Р. Фогель).
Поведенческая экономика (Г. Саймон, Р. Сайерт, Дж. Марч, Х. Лайбенстайн, П. Эрл).
Эволюционная экономика (Р. Нельсон, С. Уинтер, Л. Магнусон, Д. Ходжсон, У. Витт, А. Алчиан, Ф. Перру, К. Боулдинг).
Эспериментальная экономика (М. Алле, В. Смит, Д. Канеман).
Теория игр (Дж. Нейман, О. Моргенштерн, Дж. Нэш, Р. Зелтэн, Дж. Харшани).
Тема 12. Экономическая теория переходного периода.
Неспособность командной экономики к саморазвитию и самообеспечению (Л. Мизес, Ф. Хайек, Дж. М. Кейнс, Й. Шумпетер). Критика историцистского подхода в марксистской теории (К. Поппер, П. Фейерабенд, Т. Кун, И. Лакатос). Проблемы научного обоснования в деле практического строительства централизованно-управляемой экономики.
Модель «затраты-выпуск» В. Леонтьева. Теория оптимального использования ресурсов (Л. Канторович, Т. Купманс). Теория благосостояния (К. Эрроу, А. Сен, А. Льюис). Приложение закона С. Кузнеца к развивающимся странам.
Причины системного кризиса советской экономики (Е. Гайдар, Е. Ясин). Экономические концепции рыночной трансформации экономики (Я. Корнаи, Л. Бальцерович, Г. Колодко, В. Клаус, А. Ослунд, О. Бланшар).
Расчасовка
№ | Название темы | дневное отделение | заочное отделение | |||||
| Аудиторные часы | Часы, вынесенные на КСР | Аудиторные часы | Часы, вынесенные на СР | |||||
| лк | пз | лк | пз | лк | пз | каждый студент в зависимости от варианта отвечает на вопросы из трех и более тем | ||
| 1. | Средневековая экономическая мысль: схоласты, меркантилисты, утописты. | 1 | 1 | 1 | ||||
| 2. | Становление современной экономической науки: физиократия и классическая школа политэкономии. | 1 | 1 | 1 | ||||
| 3. | Альтернативные политэкономии: марксизм и немецкая историческая школа. | 1 | 1 | 1 | 1 | |||
| 4. | Маржинализм. Становление неоклассического течения. | 2 | 1 | 1 | ||||
| 5. | Альтернативные неоклассикам течения экономической мысли. | 1 | 1 | 1 | 1 | |||
| 6. | Белорусская экономическая школа 1920-х гг. | 1 | 1 | 1 | 1 | |||
| 7. | Кейнсианская теория. | 2 | 1 | 1 | ||||
| 8. | Неолиберальное направление экономической мысли. | 2 | 1 | |||||
| 9. | Новые денежные теории. | 1 | 1 | 1 | ||||
| 10. | Новая неоклассическая теория. | 1 | 1 | 1 | ||||
| 11. | Альтернативы современному mainstream. | 1 | 1 | 1 | 1 | |||
| 12. | Теория переходной экономики. | 2 | 1 | 1 | 1 | |||
| 16 | 12 | 2 | 4 | 8 | 2 | 24 | ||
| Итого | 34 | 34 | ||||||
Для дневной формы обучения программа рассчитана на 28 часов аудиторных занятий, в том числе 16 часа – лекции, 12 часов – семинары. На контролируемую самостоятельную работу (КСР) вынесено 6 часов, в том числе 2 часа с лекции и 4 часа с семинаров. Дисциплина изучается в течении одного семестра (в зависимости от специальности в 3,4 или 5 семестре). Итоговая форма контроля знаний – зачет.
Для заочной формы обучения программа дисциплины рассчитана на 10 часов аудиторных занятий, в том числе 8 часов – лекции, 2 часа – семинарские занятия. На самостоятельную работу (СР) вынесено 24 часов. Изучение дисциплины начинается с установочной лекции (2 часа), на которой выдается задание для выполнения самостоятельной контрольной работы и делаются соответсвующие пояснения. Затем в межсессионный период студенты заочного отделения самостоятельно прорабатывают предложенные преподавателем вопросы, оформляя результаты своих разработок в виде контрольной работы (сдается за две недели до начала сессии). После этого, в зависимости от специальности, в 4,5,6 или 7 семестре, проходят основные аудиторные занятия по дисциплине: 6 часов – лекции и 2 часа – семинарские занятия. Итоговой формой контроля знаний является зачет.
3. Краткий конспект лекций
Вступление.
Почему любое общество нуждается в развитии науки? Потому что духовная сфера в конечном итоге определяет материальную сферу. История мировой экономики и экономических учений показывает, что развитой становится та страна, которая добивается успехов в развитии фундаментальной экономической науки.
История показывает, что существует прямая связь между уровнем жизни в стране и уровнем развития в ней фундаментальной экономической науки. Начиная с XVI в. и до первой половины XVII в. самым развитым регионом Европы был современный север Италии (Рим, Милан, Флоренция, Генуя) и юг Франции (Тулуза, Марсель, Монако, Монпелье). Именно Италия стала родиной первых университетов – Болонья, Падуя, Неаполь, Рим. В этих университетах стремились получить образование самые знатные люди со всей Европы, в том числе будущие короли европейских стран; учились в них и представители белорусской шляхты. Со второй половины XVII в. лидерство в экономическом развитии переходит к северной Германии, северной Франции, Великобритании, современным Бельгии, Нидерландам, Дании, а Италия, юг Германии, Испания, Португалия начали отставать. На некоторое время законодателями мод в экономической мысли становятся северные страны Европы. Француз А. Монкретьен дает название новой отрасли знаний – «политическая экономия», во Франции возникает первая научная школа физиократов (Ф. Кенэ), которая дала название представителям новой профессии – «экономист». После своих впечатлений от поездки по северным странам континентальной Европы Адам Смит написал свой трактат, который дал начало классической школе политической экономии и всей современной экономической науке. С 1820-х годов и до 2-ой мировой войны лидерство в экономическом развитии и в науке переходит уже к Великобритании. Здесь получила оформление классическая школа политэкономии (Д. Рикардо, Дж.Ст. Милль), англичане были авторами двух из трех революций в экономической науке – маржиналистской (А. Маршалл) и кейнсианской (Дж.М. Кейнс). После II мировой войны США стала самой могущественной в экономическом плане державой, и лидерство в области фундаментальных разработок по экономической теории также перешло к ней. Из 57-х экономистов, которым с 1969 года была присуждена премия имени Альфреда Нобеля, 36 (2 из 3-х) американца и только 9 (15%) англичан.
Что считать наукой? Придать какой-то области знаний статус науки может только появление у нее общепринятой методологии, которая включает следующие элементы:
- собственный предмет исследования (что изучать?);
- метод и методологические принципы исследования (как изучать?);
- способ формирования знания и построения теории (что считать критерием истинности?);
- философская концепция (что собой представляет мир?);
- цель и интерпретация выводов теории (полученное знание использовать для того, чтобы ответить на вопрос – как устроен мир или как он должен быть устроен?), и другие.
В этом понимании современная экономическая наука берет начало не с первых экономических трактатов Платона, Аристотеля и других античных ученых, а с выхода в свет фундаментального труда Адама Смита «Исследование о природе и причинах богатства народов» (1776), где был впервые сформулирован предмет исследования политической экономии. Этого оказалось достаточно, чтобы политэкономия была признана в качестве самостоятельной науки, а европейские университеты в своих учебных программах выделили ее в отдельную дисциплину. Предмет новой науки уточнил Д. Рикардо, а завершил формирование методологии еще один английский экономист – Дж.С. Милль. Политэкономия, сформировавшаяся после Дж.С. Милля, называется уже не английской, а классической, что значит признанной во многих странах.
Как возникают новые течения, альтернативы, традиции и школы в науке? Так устроен мир, что рано или поздно находятся ученые, которые ставят под сомнение отдельные позиции или даже всю выстроенную до них систему методологии науки, которой они занимаются. Отвечая на новые вызовы времени, они осознают недостатки существующей методологии науки и стремятся их преодолеть. В результате в науке возникают методологические дискуссии, которые в зависимости от их исхода, создают в ней новые течения, альтернативы, традиции или школы (рис. 2). Если предлагаемые методологические подходы различаются кардинально, то они способны вызвать к жизни разные альтернативные течения и нарушить единость науки.
Рис. 1.2. Схема возникновения течений и школ в экономической науке.
Вот пример из XIX века. Немецкие экономисты выступили против английской политэкономии, а к середине XIX века во главе с Г. Шмоллером сформулировали методологию своей альтернативы, которой позже историки дали наименование «историческая школа политической экономии». В основе методологии английской политэкономии лежала философская концепция естественного порядка, согласно которой экономика – это часть природы, и она имеет объективные законы, которые одинаково действуют в любом месте, для всех народов, во все времена. В основе методологии «немецкой исторической школы» лежала философская концепция историзма, согласно которой каждая отдельная нация имеет свой неповторимый путь экономического развития. В 60-е года XIX века против классической политэкономии встала и еще одна альтернатива, которую сформулировал К. Маркс, – марксистская политическая экономия. В ее основе лежала философия диалектического материализма; Маркс верил, что открыл «естественный закон исторического развития». Таким образом, к началу маржиналистской революции в мире было, по крайней мере, три политических экономии (три альтернативы) – классическая, историческая и марксистская, каждая из которых претендовала на статус экономической науки. Примерами периодов повышенного интереса к вопросам методологии могут служить также 70-е годы XIX в. и 30-е годы XX в., когда в первом случае в борьбе с исторической школой утверждал свои позиции маржинализм, а во втором – Дж. М. Кейнс выступил с новым пониманием задач экономической науки и предложил новый макроэкономический подход к их решению.
Основные течения, альтернативы и традиции в экономической науке. С 1890-х годов, когда была закреплена победа маржиналистской революции, и до сегодняшнего времени в экономической науке существует главное течение (mainstream) – маржиналистская (неоклассическая) экономическая теория, основанная на модели рационального (максимизирующего полезность) человека в равновесном мире. Все это время наблюдается борьба главного течения с разными альтернативными течениями (альтернативами, или традициями). Оппозиционные течения так или иначе подвергали сомнению методологическую основу неоклассической теории в виде вышеназванной модели (рис. 1.3). Старый институционализм конца XIX в. отвергал человеческую рациональность, кейнсианство – равновесное устройство мира. Однако неоклассическая теория оказалась на удивление способной к адаптации. Несколько модифицируя свои предпосылки, она вобрала в себя много зарождавшихся альтернативных течений (например, неокейнсианские теории, экономический империализм, монетаризм, неоинституционализм).
Рис. 1.3. Главные течения, альтернативы, традиции в экономической науке
Тема 1. Средневековая экономическая мысль:
схоласты, меркантилисты, утописты.
Вытокі. Першыя навукі ў Еўропе зарадзіліся яшчэ ў дахрысьціянскія часы, у Старажытнай Грэцыі і Старажытным Рыме. Была сярод іх і навука з назвай “эканоміка”. Праўда ў тыя часы яе прадмет вызначаўся значна вузей, як навука кіраваньня хатняй гаспадаркай. Даходзіла да таго, што ў першым вядомым трактаце з назвай “Эканоміка”, які прыпісываецца Арыстоцелю (384-322), зьмяшчаўся разьдзел “Як кіраваць жонкай”. Веды аб кіраваньні дзяржаўнай гаспадаркай антычныя мысьліўцы адносілі да навукі з назвай “Палітыка”. Два асноўных трактата тут таксама належаць Арыстоцелю – “Нікімахава этыка” і “Палітыка”. Арыстоцель даводзіў пра перавагі прыватнай формы над грамадзкай формай уласнасьці; сацыяльную няроўнасьць ў грамадзтве тлумачыў няроўнасьцю здольнасьцей, якія людзі атрымліваюць ад прыроды. У той час было агульнапрынятым лічыць, што фізічнай працай павінны займацца рабы, – людзі, якія трапілі ў палон, альбо былі народжаны ў няволе і ня здольныя ні да якай іншай працы з-за абмежаваных інтэлектуальных і маральных здольнасьцей. Сапраўдны грамадзянін павінен быў удзельнічаць у дзяржаўных справах, кшталціць сваё вайсковае майстрэрства, каб быць здольным бараніць дзяржаву, падвышаць свае веды ў астатніх навуках з мэтай духоўнага ўдасканаленьня. Таму Арыстоцель лічыў, што грамадзяне краіны не павінны займацца ні гандлем, ні земляробствам, ні пазыкай грошаў пад працэнт, і ніякай іншай дзейнасьцю, якая мае на мэце атрыманьне прыбытку. Так, ён лічыў, што гандль павінны весьці замежнікі. Пазьней, праз 15 стагодзьдзяў, дактрына Арыстоцеля добра падыйшла для абгрунтаваньня феадальнага грамадзскага ладу ў Еўропе. Яго настаўнік Плятон (427-347), які быў заснавальнікам першай школы ў Афінскай дзяржаве, наадварот, даводзіў пра перавагі арганізацыі гаспадаркі, заснаванай на грамадзкай уласнасьці. У сваім трактаце “Рэспубліка” ён казаў пра братэрства ў грамадзтве, якога можна дасягнуць шляхам агульнага валоданьня маёмасьцю, роўнага разьмеркаваньня вырабленага прадукта, і нават… сумеснага карыстаньня жонкамі і выхоўваньня разам усіх дзяцей. Пазьней, у сярэдневеччы, ягоныя думкі ляглі ў сюжэты утапічных раманаў, якія ўжо ў Новы час сталі падмуркам для стварэньня тэорыі сацыялізму, спачатку утапічнага, а затым і навуковага. Гэта дало падставу некаторым дасьледчыкам лічыць Плятона заснавальнікам дактрыны “камунізму”. Такім чынам, з самага пачатку існаваньня эканамічнай думкі і да сёняшняга часу цягнецца бясконцая спрэчка, – якая арганізацыя гаспадаркі лепшая, на падстве прыватнай альбо грамадзкай формы ўласнасьці?
Прабел. Кніжна-пісьмовая спадчына Старажытных Грэцыі і Рыму была амаль цалкам зьнішчана падчас заваяваньня Рымскай імперыі: спачатку заходняй яе часткі нямецкімі барбарскімі плямёнамі, затым, праз тысячу гадоў, і ўсходняй яе часткі – туркамі. З гэтай прычыны на пэўны час творы антычных аўтараў у Еўропе апынуліся ў забыцьці. Настаў неспрыяльны час для разьвіцьця навук. Ролю галоўнай навукі праз якую вырашаліся тыя ці іншыя грамадзкія пытаньні стала выконваць вучэньне Езуса Хрыста і ягоныя інтэрпрэтацыі, зробленыя царквой. Але хрысьціянскую царкву ва ўсе часы больш цікавілі пытаньні духоўнага ўдасканаленьня чалавека, чым яго матэрыяльнае становішча, і таму складана адшукаць у творах яе прадстаўнікоў нейкую эканамічную думку. Гэты перыяд, які Й. Шумпэтэр справядліва назваў вялікім прабелам, цягнуўся ажно да пачатку XIII ст., пакуль еўрапейцы праз арабаў і габрэяў ня здолелі пазнаёміцца з захаваўшыміся працамі Арыстоцеля і іншых антычных мысьліўцаў. Паўторнае адкрыцьцё твораў Арыстоцеля зьмяніла становішча, бо выявіла шэраг супярэчнасьцяў паміж сацыяльна-грамадзкімі падыходамі сьвецкіх і рэлігійных мысьліўцаў. Прыйшлося інтэграваць вучэньне Арыстоцеля з хрысьціянскім вучэньнем. Лідэрам такога сінтэзу стаў італіец Тамаш Аквінскі (1235-1274). У новай традыцыі вучэньне Арыстоцеля заняла дамінуючае палажэньне, а таму час яе дамінаваньня ў Еўропе, які цягнуўся амаль трыста гадоў (XIII-XVI ст.), сталі называць арыстоцелеўскім перыядам. Па Арыстоцелю ідэял філязофскіх ведаў – гэта веды тэарэтычныя. Магчыма таму за новай традыцыяй замацавалася найменьне “схаластычная думка”, а яе прадстаўнікоў сталі называць “філезафамі-схаластамі”.
Арыстоцелеўскі перыяд. Трэба ўлічваць, што станаўленьне схаластычнай грамадзкай думкі адбывалася на фоне замацаваньня феадальнага ладу і прыгоннага права, саслоўнага парадку, усталяваньня манаполіі царквы на веды. Многія дасьледчыкі, дарэчы, так і ўспрымалі Т. Аквінскага, як чалавека, які здолеў паставіць вучэньне Арыстоцеля на службу царкве. Але яшчэ дакладней будзе сказаць, што яно было пастаўлена на абарону феадальнага ладу. Апраўдавалася саслоўна-феадальная няроўнасьць, прапаноўвалася замацаваць саслоўны стан заканадаўчым шляхам, каб найперш гарантаваць недатыкальнасьць маёмасьці. Перавагу прыватнай ўласнасьці, Т. Аквінскі даводзіў праз тое, што людзі лепш забоцяцца аб тым, што асабіста належыць ім, чым аб тым, што належыць многім; і што яны будуць працаваць больш рупліва на сябе, чым на іншых.
Арыстоцелізм у Беларусі. У Беларусі арыстоцелеўскі перыяд пачаўся з пачаткам дзейнасьці першых мысьліўцаў. У XII – першай палове XIII ст. для старажытнай Беларусі ў перыяд росквіту Полацкага і Тураўскага княстваў былі характэрныя пэўныя адраджэнскія рысы калі сваёй асьветніцкай дзейнасьцю адзначыліся Ефрасіньня Полацкая і Кірыла Тураўскі. Сюды трэба дадаць росквіт у гэты ж час Смаленскага княства і асьветніцкую дзейнасьць там Кліма Смаляціча, “кніжніка, якога не бывала на Русі”, а таксама Аўрама Смаленскага. Згодна М. Доўнар-Запольскаму “Смаляціч і яго пасьлядоўнікі дапускалі вольнае тлумачэньне сьвяшчэннага пісаньня, абапіраючыся ў сваіх тлумачэньнях на творы Гамера, Плятона і Арыстоцеля, якія яны чыталі ў арыгінале”. Хутчэй за ўсё гэтыя кнігі патрапілі ў тагачасную Беларусь з Усходняй Рымскай імперыі, і былі напісаныя на старажытнай грэцкай мове, якую ў той час у абавязковым парадку вывучалі сьвятары.
Другая хваля цікавасьці да вывучэньня твораў Арыстоцеля, Платона, Гамера, Сэнэкі і іншых антычных мысьліўцаў прыйшла разам з тым, як іх заходне-эўрапейскія перавыданьні 2-ой паловы XV – XVI ст. сталі трапляць у Вялікае княства Літоўскае. Пэўная колькасьць перакладаў выконвалася і ў тагачаснай беларускай дзяржаве. Напрыклад, кніга Цыцэрона “Аб абавязках” у перакладзе Станіслава Кашуцкага выйшла ў Лоску ў 1575 г. і ў Вільне (1583, 1593). Схаластычная традыцыя аформілася інстытуцыйна з прыходам у Беларусь першых езуітаў і атрыманьня імі каралеўскага прывелея на заснаваньне Віленскай езуіцкай акадэміі (1579).
Эканамічная навука філёзафаў-схаластаў. Схаласты прынялі класіфікацыю навук, якой карысталіся антычныя мысьліўцы (Арыстоцель, Плятон, Зянон), калі ўсе веды зводзіліся ў філязофію (адсюль – “філёзафы-схаласты”). Філязофія дзялілася на некалькі частак – логіку, фізіку, метафізіку і маральную філязофію (куды як раз і ўваходзілі – этыка, эканоміка і палітыка) – мал. 1.1.
Мал. 1.1. Клясіфікацыя навук антычных мысьліўцаў, прынятая філёзафамі-схаластамі.
Эканоміка, як складная частка філязофіі, пачала выкладацца яшчэ ў Віленскай акадэміі. У часы позьняй схаластыкі існавала прадпісаньне наконт структуры курса па філязофіі: першы год вывучалі логіку, ці як яе яшчэ называлі рацыянальную філязофію, другі год – фізіку, ці натуральную філязофію, трэці год – метафізіку, альбо транснатуральную філязофію, і нарэшце, калі хопіць часу, маральную філязофію. Нягледзячы на прадпісаньне, некаторыя выкладчыкі, напрыклад, Мацей Сарбеўскі (1595-1640), Лука Залускі (1604-1676), Адам Алізаровіч (1618-1659), Тодар Білевіч (другая палова XVII ст.), лічылі галоўнай часткай маральную філязофію і аддавалі ёй перавагу. У прыватнасьці, на думку Л. Залускага, менавіта маральная навука, або “навука аб норавах”, якая “зьвернута да ўдасканаленьня жыцьця” зьяўляецца сапраўднай філязофіяй. Прадметам “эканомікі” у той час згодна арыстоцелеўскай традыцыі лічыліся дом і сям’я. Але ў сваёй працы “Агульная філязофія” (1640) Л. Залускі ўжо сьцьвярджае, што дом і сям’я папярэднічаюць такім супольнасьцям, як паселішча, цывільнае грамадзтва (civitas) і дзяржава. Пад “палітыкай” жа разумелі навуку кіраваньня дзяржавай. А. Алізаровіч лічыў яе самай важнай часткай філязофіі, бо на яго думку яна служыла уладкаваньню грамадзкага жыцьця. Беларускія філёзафы-схаласты ў пачатку XVII ст., як у цэлым у той час у Еўропе, ужо паступова падыходзілі да асэнсаваньня наяўнасьці асобнай навукі, за якой пазьней замацуецца назва “палітычная эканомія”. Пакуль жа, можна спрошчана сказаць, што тыя пытаньні, якія сёньня разглядае эканамічная навука, тады адносіліся да навукі з назвай маральная філязофія – навукі аб кіраваньні чалавекам, хатняй гаспадаркай і краінай. У Віленскай акадэміі існавала катэдра маральнай філязофіі, а ў 1677 г. была адчынена яшчэ і асобная катэдра палітыкі.
Стварэньне ўмоваў для станаўленьня сьвецкай думкі. С пачатку XIV ст. схаластычнай традыцыі паступова пачалі супрацьстаяць прадстаўнікі сьвецкай эканамічнай думкі з розных яе плыняў: спачатку рэфарматары-пратэстанты, меркантылісты і утапісты, затым фізіякраты, а ў самы апошні момант зь імі пасьпелі сутыкнуцца нават прадстаўнікі клясічнай школы палітэканоміі.
Станаўленьне сьвецкай думкі было зьвязана з пачаткам эпохі Адраджэньня і Рэфармацыі. Характэрнай рысай той эпохі было апеляваньне да моцы чалавечага розуму. Пачалося ўсё з таго, што асобныя мысьліўцы сталі даводзіць аб натуральным праве простага чалавека на вольнае тлумачэньне Бібліі і Евангельля, самых папулярных на той час кніг, абвінаваціўшы пры гэтым апалагетаў царквы ў скажэньні сьвятых пісаньняў. Заснавальнікамі Рэфармацыі былі: у Чэхіі – Ян Гус () и Геранім Пражскі (), у Нямеччыне – Марцін Лютэр (1483-1546), у Швэйцарыі – Ульрых Цвінглі (1484-1531), у Францыі – Жан Кальвін (1509-1564), у Нідэрляндах – Эразм Ратэрдамскі (1467-1536). Рэфармацыйна-гуманістычны рух, які ахапіў значную частку Еўропы, нёс разам з сабой зьяўленьне кнігадрукаваньня, выкарыстаньне жывой гутарковай мовы ў рэлігійных кнігах, станаўленьне нацыянальных дзяржаў. Пакрысе распачаўся працэс вызваленьня навуковай дзейнасьці з пад улады царквы, што паспрыяла станаўленьню і разьвіцьцю розных раней забароненых навук, у тым ліку і сьвецкай эканамічнай думкі. З боку арыстакратыі вырас попыт на сьвецкую адукацыю ва ўнівэрсытэтах, а таксама на людзяў абазнаных у навуках, якія браліся на ўтрыманьне і якім ставілася ў абавязкі займацца выхаваньнем дзяцей магнатаў і суправаждаць апошніх у паездках; сярод саміх заможных людзяў стала ў тыя часы модным разважаць на тэму “арганізацыі гаспадрчага жыцьця грамадзтва” і друкаваць гэтыя нататкі ў выглядзе розных памфлетаў, эсэ, раманаў і трактатаў.
Шэраг геаграфічных адкрыцьцяў на прыканцы ХV ст. (адкрыцьцё Амэрыкі і марскога шляху да Індыі) паспрыялі актывізацыі гандлю і зьяўленьню новых заможных саслоўяў – гандляроў, якія з часам ператвараліся ў землеўладальнікаў, растаўшчыкоў і банкіраў. Гэтыя людзі ў сваёй большасьці таксама былі зацікаўленыя ў зьмене грамадзкага ладу і зьяўленьні тэарэтычных канцэпцый, якія б абгрунтовывалі справядлівасьць заробленных імі грошаў, і прывялі ў адпаведнасьць іх матэрыяльны стан са статусам у грамадзтве (бо схаластычная навука, як і антычныя мысьліўцы, лічылі гандль і заробленыя ад яго грошы несумяшчальнымі з гонарам і званьнем шляхціча). Шмат хто зь іх таксама пачынаў займацца навукай, альбо браўся апекаваць адукаваных людзяў. Такім чынам, утварыўся новы падзел працы, дзе знайшлося месца новай прафесіі – людзям, якія ўвесь час займаліся навукай, былі матэрыяльна незалежнымі ад уладаў, і маглі кіравацца ў сваёй дзейнасьці такой мэтай, як пошук ісьціны, замест таго, каб займацца абгрунтаваньнем палітыкі, праводзімай уладамі. Станоўчыя вынікі ад такіх зьменаў не прымусілі сябе доўга чакаць.
Узьнікненьне канцэпцыі меркантылізму. Калі марскія еўрапейскія дзяржавы займелі калоніі, гэта яшчэ больш ажывіла гандаль. З заснаваных там капальняў у Еўропу пачалі завозіць шмат золата і срэбра, на якія гэтыя дзяржавы набывалі неабходныя тавары і сыравіну ў іншых еўрапейскіх краінах. Такім чынам, распачаўся росквіт Брытаніі, Гішпаніі, Партугаліі, Нідэрляндаў. Ужо было відавочна, што тлумачэньні схаластаў аб шкоднасьці гандлю не адпавядалі рэчаіснасьці. Наадварот, у мысьліўцаў таго часу ад убачанага склалася ўражаньне, што гандаль – ёсьць адзіная крыніца багацьця, а ўсе астатнія галіны вытворчасьці проста пастаўляюць для яго тавары. Прыхільнікаў такой сыстэмы поглядаў пазьней сталі называць меркантылістамі, а саму гэту канцэпцыю – меркантылізмам (са стараж. італ. – mercante, купец). Тыповымі парадамі, якія ў той час, давалі дарадцы каралям, былі такія: назапашваць як мага болей золата і срэбра; экспартаваць толькі перапрацаваныя тавары; забараніць вываз золата і срэбра, абмежаваць наколькі гэта магчыма імпарт тавараў, выраб якіх можна наладзіць у сваёй краіне, і калі ўжо імпартаваць, то толькі сыравіну, якая затым будзе перапрацаваная ў гэтай краіне мясцовай прамысловасьцю. Меркантылізм зьяўляўся дамінуючай плыняй эканамічнай думкі ў Еўропе ў XVII - першай палове XVIII ст. Лідэрамі яго ў розных краінах былі – італіец А. Сэра (гады жыцьця дакладна невядомыя, захаваўся толькі трактат), ангелец Т. Ман (1571-1641), француз Ж. Бадэн (1530-1595). Яшчэ адзін француз А. Манкрэцьен (1575-1621) у 1615 годзе ў назве свайго трактату ўпершыню ўжыў словазлучэньне “палітычная эканомія”, якое пазьней на пэўны час стала назвай усёй эканамічнай навукі, а ў дачыненьні да асобных яе плыняй, ці ў асобных краінах да ўсёй сучаснай навукі, ужываецца і дагэтуль (прыкладам, у той жа Францыі).
Пачатак сьвецкай думкі ў Беларусі. У 1413 г. вялікі князь Вітаўт з пашанай прымаў у Вільні паплечніка Яна Гуса магістра Гераніма Пражскага, які цэлы год свабодна пашыраў у нашай краіне гуманістычныя ідэі гусітаў. Але гэта быў толькі выпадак. Станаўленьне ж сьвецкай думкі ў Беларусі, у тым ліку эканамічнай, бярэ пачатак з рэфармацыйна-гуманістычнага руху ў пачатку XVI ст., а яшчэ дакладней – з выданьняў Ф. Скарыны (1485-1541). Рэакцыйныя дзеячы таго часу абвінавачвалі беларускага першадрукара ў “злачыннай сувязі з Рэфармацыяй, у ерэтычным спосабе мысьленьня”, а яго Біблію лічылі “разбэшчвальнай і супярэчнай усім апостальскім і сьвятым уставам і ва ўсім згоднай з Бібліяй Лютэра”[1] (ад аўтара. хоць Скарынава Біблія выйшла раней за нямецкую Лютэраву). У 1539 г. Абрам Кульва (1510-1545) у Вільне адкрыў першую пратэстанцкую школу. Традыцыю тлумачыць біблейскія кнігі з пазыцый Асьветніцтва на старажытнай беларускай мове ў тым жа XVI стагодзьдзі працягнулі В. Цяпінскі (1540-1603), С. Будны (1530-1593), Л. Крышкоўскі (жыў і працаваў у другой палове XVI ст.), М. Кавячынскі (1529-1572), Я. Намыслоўскі (1560-1635). Напрыклад, С. Будны, які свае вучэньне называў хрысьціянскім, у сваіх трактатах абгрунтовываў прынцып адпаведнасьці юрыдычных нормаў вучэньню Езуса Хрыста і новазапаветнай хрысьціянскай этыцы.
Уплыў Контррэфармацыі на разьвіцьцё эканамічнай думкі. Рэакцыяй на станаўленьне сьвецкай думкі з боку прыхільнікаў захаваньня жорсткай улады царквы стала заснаваньне ў 1534 г. ордэна Езуса Хрыста. Яго чальцы – езуіты, ставілі на мэце змагацца з рознымі праявамі адступніцтва, пад якім яны разумелі кожную спробу вольнага тлумачэньня Бібліі і адхіленьня ад склаўшыхся дагэтуль агульнапрынятых норм. Езуіты стварылі адзіную сыстэму еўрапейскай адукацыі, куды ўваходзілі установы розных узроўняў (ад калегіюмаў да ўнівэрсытэтаў), паўсюдна ў якасьці працоўнай мовы навучаньня ўвялі латынскую мову, што дазволіла выраўняць рэгіянальны ўзровень адукацыі і дасягнуць даволі высокага сярэднееўрапейскага стандарта ў галіне ведаў. Яшчэ і цяпер досьвед створанай калісьці езуітамі агульнаеўрапейскай сыстэмы адукацыі (1534-1773) прыводзіцца ў якасьці прыклада як трэба арганізовываць справу (напрыклад, у межах ЭЗ, альбо асобнай нейкай краіны). Кожны раз калі ў нейкай краіне адчыняўся новы ўнівэрсітэт сюды пераносіўся агульнаеўрапейскі стандарт адукацыі таго часу. Праўда істотным недахопам, які с цягам часу перакрыў усе станоўчыя моманты, было прыняцьцё езуітамі ў якасьці артадоксіі схаластычнай традыцыі і непрыманьне зь іх боку іншадумства, без чаго разьвіцьцё навук немагчыма сабе ўявіць. У 1542 г. у Рыме была створана інквізіцыя, якая разгарнула ў каталіцкіх краінах барацьбу з рэлігійным іншадумствам і рэфармацыйнымі плынямі, а ў 1559 г. – надрукаваны пэршы “Індэкс забароненых кніг”. Пачаўся працяглы перыяд супрацьстаяньня, ахвярамі якога сталі шмат мысьліўцаў, спаленых на вогнішчы.
Контррэфармацыя ў Беларусі. Першыя трынаццаць езуітаў зьявіліся ў Вільне ў 1569 годзе. Узначальваў групу П. Скарга (1536-1612), які стаў праз дзесяць гадоў першым рэктарам Віленскай езуіцкай акадэміі. Такім чынам, у 1579 годзе быў адкрыты першы ўнівэрсытэт ў Вялікім княстве Літоўскім. Але супярэчнасьць той падзеі заключалася ў тым, што паставіўшы на мэце стварыць у ВКЛ сыстэму адукацыі еўрапейскага ўзроўню, езуіты адначасова абвесьцілі навуковыя веды грахоўнымі. Ужо ў 1581 г. ў Вільне яны ўпершыню палілі кнігі апанентаў. Сто гадоў спатрэбілася дзеля таго, каб на вогнішчы разам з кнігамі сталі паліць і іх аўтараў. Першай такой ахвяраў за сваё вальнадумства стаў філёзаф Казімір Лышчынскі (1636-1689), якога пасьля ахрысьцілі беларускім Джардана Бруна. К таму часу ў тагачаснай Беларусі быў адладжаны і заканадаўча замацаваны механізм барацьбы з іншадумствам. Спачатку ў 1647 г. сейм прыняў рашэньне зачыніць усе навучальныя ўстановы апанентаў, затым у 1658 ён прыгаварыў іх да выгнаньня з краіны, у 1668 сэйм прыраўняў да злачынства, якое цягнула за сабой выгнаньне з краіны, адступніцтва ад каталіцтва ўжо любога чалавека, і нарэшце ў 1674 ён вынес рашэньне за адступніцтва ад каталіцтва караць сьмерцю. У адрозьненьні ад цяперашніх пратэстанцкіх краін Еўропы, такіх як Ангельшчына, Нямеччына, Швецыя, дзе перамагла Рэфармацыя і дзе ў свой час былі заснаваныя сьвецкія ўнівэрсытэты, у Беларусі перамогу “сьвяткавалі” езуіты. У перыяд 1650-1770 гады тут было забаронена ўсякае іншадумства, і таму гэты перыяд ў гісторыі эканамічнай думкі Беларусі вельмі бедны на сьвецкія творы. Характэрным прыкладам зьяўляецца лёс С.М. Аскеркі (1712-1780), дарадцы па эканамічным пытаньням прускага караля Фрыдрыха ІІ, які ў выніку зьехаў з ВКЛ, але пакуль прылюдна не адрокся ад пратэстанскай веры, то сьмяротнае пакараньне пагражала ўжо яго бацьке. Толькі з 1773 г., калі ордэн езуітаў быў скасаваны па ўсёй Еўропе, на падмурку Віленскай акадэміі, была заснавана Вышэйшая школа ВКЛ, і пачаў адбывацца пераход на сьвецкія навучальныя праграмы.
Возникновение утопий. В рамках светской мысли, когда шел отбор идей касательно организации экономической жизни общества, высказывался их широкий спектр – от первых научно-обоснованных до сумасбродных, но привлекательных и бередящих сознание многих людей.
Слово «утопия» стало нарицательным для обозначения все описаний устройств обществ, которые на практике реализовать не представляется возможным. Это слово возникло из названия романа английского писателя Томаса Мора (1478-1535) «Золотая книга столь же полезная, как и забавная, о наилучшем устройстве государства и о новом устройстве Утопии», впервые опубликованной в 1516 году. В книге рассказывается о том, как португальский путешественник Рафаил Гитлодей повествует о странствиях великого мореплавателя Америга Веспуччи, который натолкнулся на неизвестный ранее остров под названием Утопия. Там он увидел блаженную жизнь, без частной собственности, где все трудятся, где нет ни бедных, ни богатых. На острове установлена коллективная собственность, царит порядок и дисциплина, все блага принадлежат всем. Никто никому не завидует, все занимаются наукой и искусством. С тех пор закрепилась традиция называть произведения, в которых описывалось идеальное устройство будущего общества – утопиями. К утопическому жанру принадлежала и работа французского писателя Т. Кампанеллы (1568-1639) – «Город солнца» (1623). Эти работы представляли собой продолжение традиции Платона.
Сярэдневечныя беларускія утапісты. Адным з першых утапістаў у ВКЛ быў Феадосій Касой (ажыцьцяўляў сваю дзейнасьць у сярэдзіне XVI ст.). Яго сучасьнікі казалі “Як Магамет разбэсьціў сваім вучэньнем усход, Лютэр – Захад, так Феадосій – Літву”. Ён выступаў супраць феадальных парадкаў, прыгону, саслоўеў, інстытуту царквы; царкву і дзяржаву уяўляў як адзіны механізм, дзе царква – гэта рычаг, які прыводзіць у дзеяньне сыстэму прыгнёту” (асьветнікі, с. 217). Былі ў тагачаснай Беларусі і іншыя мысьліўцы, працаваўшыя ў рэчышчы традыцыі, якая сёньня атаясамліваецца з Т. Морам і Т. Кампанелай, г.зн. з сярэдневечнымі утапістамі. Павел з Візны (сярэдзіна XVI ст.) гаварыў пра вялікія падаткі, што вымушаныя плаціць сяляне, зьвяртаў увагу на адсутнасьць абгрунтаваньня для існаваньня саслоўеў і прыгону. Пётр з Ганёндза (?-1573) адзін з самых адукаваных людзей свайго часу, былы выкладчык Падуанскага унівэрсытэту, пра дзейнасьць якога ведаў нават Ж. Кальвін, адмаўляў царкоўна-ідэялагічную і філязофскую схаластычную традыцыю; лічыў асноўнымі аўтарытэтамі чалавечы розум і сьвяшчэннае пісаньне; выступаў супраць прыватнай уласнасьці, сацыяльнай няроўнасьці, сьвецкай улады, феадальнага права, пакараньня сьмерцю, войнаў. Міхал Гіціх (?-1654) у трактаце “Аб задавальненьні Хрыста” (1612), які быў перавыдадзены нават пасьля яго сьмерці ў 1677 г. у Амстэрдаме, выказываў думкі аб сіле чалавечага розуму і законах прыроды.
Тема 2. Становление современной экономической науки:
физиократия и классическая школа.
Становление непосредственно экономической науки, как и многих других современных наук, берет начало с эпохи Просвещения (с 1750-х годов). Характерными признаками той эпохи является доминирование следующих идей: силы человеческого разума и наличия естественных законов развития природы, в том числе в экономике, как ее составной части.
Школа физиократов в Беларуси. Ёсьць падставы казаць пра існаваньне ў сярэдневечнай беларускай дзяржаве Вялікім княстве Літоўскім мясцовай школы фізіякратаў, бо існавалі цэнтры і прызнаныя ў сьвеце лідэры разьвіцьця гэтай сыстэмы палітэканоміі (рис. 2.2.). Такія ж школы, як адгалінаваньні французскай школы фізіякратаў, існавалі ў Нямеччыне, Польшчы, Аўстрыі, Швэцыі.
Рис. 2.2. Белорусская школа физиократии.
Цэнтры. У розныя часы ў ВКЛ існавалі тры асноўныя цэнтры распаўсюды і разьвіцьця тэорыі фізіякратыі: Адукацыйная камісія (1773-1794), Гурток альбо салон фізіякратаў у Віленскім унівэрсытэце (1774-1806) і Таварыства сяброў навук (1800-1812). Утварэньне Адукацыйнай камісіі (1773), першага ў Цэнтральнай Эўропе міністэрства адукацыі, на рахунак якога былі перададзены маёмасьць і сродкі ліквідаванага за год да гэтага ордэна езуітаў, абумовілі пачатак адукацыйнай рэформы, што ў сваю чаргу паспрыяла актывізацыі кантактаў з францускімі асьветнікамі, у тым ліку і фізіякратамі. Першы старшыня гэтай камісіі, – Я. Масальскі (1729-1794), быў сябрам парыскага гуртка фізіякратаў, і запрасіў у краіну ўплывовых прадстаўнікоў францускай школы фізіякратаў Мікалая Бодо (1730-1792) і Дзюпона дэ Нямура (1739-1817), якія адыгралі прыкметную ролю ў дзейнасьці Адукацыйнай камісіі. Дзюпон дэ Нямур быў абраны ганаровым замежным сябрам Віленскага ўнівэрсытэту.
Кантакты з францускімі фізіякратамі. Во 2-ой половіне XVIII веке белорусские ученые-гуманитсты были тесно интегрированы в европейское научное общество. Примером тому служат тесные связи между французскими и белорусскими физиократами. Я. Храбтовіч падчас свайго падарожжа ў Заходнюю Эўропу (1769-1772), наведаўшы сярод іншых краін і Францыю, асабіста пазнаёміўся з Ф. Кенэ і В. Мірабо. В период с ноября 1768 по сентябрь 1769 г. в ВКЛ в одном из имений И. Масальского жил Н. Бодо, а в 1793 г. – внук Ф. Кенэ. В 1771 г. в Париже Н. Бодо издал книгу, которая состояла из двух частей ”Нарысы пра сучасны стан Польшчы і прычыны яе бедаў” і “Эканамічныя погляды грамадзян на Рэч Паспалітую”. В 1774 году в одном из имений А. Чартарийского жил Д. Немур.
Прызнаньне беларускіх фізіякратаў у сьвеце. Немецкий физиократ Баден в письме к В. Мирабо называл Я. Хребтовича лучшим экономистом-практиком, а Д. Немур в письме к А.Р.Ж. Тюрго (1727-1781) – указал его в перечне самых известных экономистов того времени. Вероятно, А. Тюрго не по наслышке знал о Я. Хребтовиче; позже в 1802 г. белорусский физиократ издал перевод его основной книги «Размышления о создании и распределении богатства» (1766). Яшчэ адзін мясцовы фізіякрат – Г. Страйноўскі быў вядомы за межамі краіны. Па рэкамендацыі Чэся Бэкарыя (1738-1794), якога Й. Шумпэтэр ахрысьціў італійскім Адамам Сьмітам, тагачасны прафесар Віленскага ўнівэрсытэту стаў замежным сябрам Акадэміі навук Фларэнцыі (1787). Г. Страйноўскі быў таксама абраны сябрам Пецярбургскага эканамічнага таварыства і Варшаўскага таварыства сяброў навук.
Взгляды лидеров. Г. Страйновский разрабатывал теоретические основы формирования в Беларуси нового типа общества, которое соответсвовало бы требованиям капиталистической среды. В целях прогрессивного развития капиталистических сил он выступал за личную свободу крестьян и мещан, защиту и неприкосновенность частной собственности, введения наемного труда. Я. Хребтович доказывал, что панщина наносит вред, а увеличение производительности хозяйствования возможно только при условии заинтересованности работников в результатах своего труда. Поэтому он отстаивал идею освобождения крестьян. И. Масальский считал, что преодолеть вековую отсталость страны можно на основе более эффективного использования земли и крестьянского труда; предлагал дать крестьянам свободу, возможность владеть и приумножать свою собственность; выступал против анархии, за парламентское управление, симпатизировал республиканской форме правления государством; повышение образование граждан считал фактором роста благосостояния народа и страны.
Выкарыстаньне тэорыі фізіякратыі. У апошняй чвэрці XVIII ст. у ВКЛ рабіліся шматлікія спробы правядзеньня рэформ паводле тэорыі фізіякратыі, як у прыватных маёнтках па ініцыятыве іх гаспадароў, так і на дзяржаўным узроўні. З прыватнаўласьніцкіх рэформаў, якія выклікалі шырокі разгалосак, можна адзначыць праекты Паўла Бжастоўскага (1739-1827), Яўхіма Храбтовіча (1729-1812), Міхала Карповіча (1744-1803), Францішака Карпінскага (1741-1825). На дзяржаўным узроўні, карыстаючыся ідэямі фізіякратыі й Асьветніцтва, пераўтварэньні праводзілі – Антон Тызенгаўз (1733-1785) і Франц Нарвойш (1742-1819) на Гарадзеншчыне, Мацей Бутрымовіч (1745-1814) і Міхал Казімір Агінскі (1730-1800) на Піншчыне. Асобна трэба ўзгадаць праект Д. Нямура, які быў разьлічаны для рэалізацыі ў маёнтках А. Чартарыйскага.
Проект П. Бжестовского. Асобна трэба ўзгадаць пра праект у маёнтку Мерач на Віленшчыне. Яго аўтар П. Бжастоўскі даў вольную сялянам, падзяліў паміж імі панскую зямлю; надзяліў іх правам распараджацца маёмасьцю, дазволіў акрамя земляробства займацца рамёствамі і гандлем, пакідаць пры жаданьні маёнтак; увёў сялянскае самакіраваньне, стварыў заканадаўчую базу, сыстэмы адукацыі, аховы здароўя і грамадзкай бясьпекі, судовую і крэдытную сыстэмы. Адносіны паміж сялянамі і землеўладальнікам былі пастаўлены на рынкавы падмурак, г.зн. свабода, якую атрымалі сяляне не была абсалютнай, а прадугледжвала выплату імі грашовага чыншу. П. Бжастоўскі кіраваліся, найперш, не дабрачыннасьцю, а разьлікамі выгод ад гаспадарчай дзейнасьці. Таму яго праект, як і многія іншыя (праект фізіякрата Я. Храбтовіча, праект М. Карповіча ў маёнтку, падараваным яму фізіякратам І. Масальскім), ня толькі ня скончыліся эканамічным крахам падобна праекту Р. Оуэна ў Ангельшчыне, а, наадварот, яшчэ доўгі час вылучаліся сваім росквітам, калі ўжо існавалі пры новых расейскіх парадках і належылі новым гаспадарам. Зьмест і вынікі рэалізацыі праекту П. Бжастоўскага былі прыязна ўспрынятыя навуковай грамадзкасьцю: увесь гэты час (маёнтак быў набыты ім у 1767 г. і прададзены ў 1794 г.) ён займаў высокія дзяржаўныя пасады, а таксама быў абраны ганаровым сябрам Віленскага ўнівэрсытэту с запісам “доктар тэалёгіі, знакаміты навуковец і філантроп”. Ён сапраўды меў грунтоўную адукацыю, вучыўся ў Рыме, сам пераклааў кнігі з італійскай і францускай моваў, складаў генеялёгію свайго роду, але, самае галоўнае, вёў навуковае апісаньне свайго праекту.
Становление современной экономической науки. В 1776 году вышел в свет фундаментальный труд Адама Смита «Исследование о природе и причинах богатства народов», состоявший из пяти книг общим объемом порядка тысяча страниц. На протяжении следующих трех десятилетий, фактически до выхода в свет работы Давида Рикардо “Начала политической экономии и налогового обложения” (1817), развитие экономической науки сосредоточилось вокруг обсуждения труда А. Смита. В это время было модным делать краткие интерпретации его учения. Например, во Франции с целью популяризации идей А. Смита практически одновременно выпустили свои работы – Жан Батист Сэй (1767-1832) “Трактат политической экономии”(1803) и Симонд де Сисмонди (1773-1842) “О торговом богатсве” (1803). В Беларуси научную общественность с учением А. Смита впервые ознакомил Ян Зноска (1772-1833), издав свою книгу “Наука политической экономии” (1811).
С 1776 года и практически до выхода в свет работы Давида Рикардо (1772-1823) в 1817 годе развитие экономической науки происходило вокруг обсуждения “Богатсва народов”, работы А. Смита, которая, с одной стороны, содержала критику концепции меркантилизма, а с другой, – на основе обощения предшествующей экономической мысли содержала формулировку предмет новой науки, под названием “политическая экономия”. В странах, которые попали под влияние английской политэкономии, появились экономисты, которые популяризировали теорию А. Смита, например, во Франции это был Жан Батист Сэй (1767-1832), а в Беларуси такую же роль выполнял Ян Зноска (1772-1833) – рис. 2.3.
Рис. 2.3. Методология английской (классической) политической экономии.
В европейских университетах политэкономию сначала начали выделять из социальной философии в отдельную дисциплину, а затем, когда из нее начали выделяться другие курсы – банковское дело, внешняя торговля, и др., начали создавать кафедры политической экономии. Это было свидетельство признания со стороны научной общественности за политэкономией статуса самостоятельной науки.
Выкладаньне палітэканоміі ў Віленскім унівэрсытэце. Палітычная эканомія зьявілася ў Вільне ў 1782 годзе са зьяўленьнем там Гераніма Страйноўскага. Прыехаў ён з Варшавы, дзе апошнія чатыры гады ужо выкладаў гэтую навуку ў мясцовым калегіюме; яна складала адну з чатырох частак чытанага ім курсу “Навука прыроднага і палітычнага права, палітычнай эканоміі і права народаў”. У 1785 годзе з такой жа назвай быў надрукаваны падручнік Г. Страйноўскага, і ён пачаў чытаць гэты курс у Віленскім унівэрсытэце. Гэта быў першы падручнік, выдадзены на нацыянальнай мове[2]. Ён чытаў гэты курс да 1799 г.. пакуль не стаў рэктарам Віленскага ўнівэрсытэту і не перадаў яго С. Малеўскаму (раней ў 1787-1789 гг. С. Малеўскі ўжо замяняў Г. Страйноўскага, калі той выязджаў на два гады ў Італію, каб паправіць здароўе).
Калі з 1783 г. тэорыя фізіякратыі пачала выкладацца ў Віленскім унівэрсытэце пад новую дысцыпліну ніяк не маглі знайсьці адпаведную назву: спачатку яна мела назву “права натуры і народаў”, затым “права натуры, натуральнае права, палітычная эканоміка, права народаў”, “натуральнае і палітычнае права, эканоміка, права народаў”, “грамадзкая эканомія і права народаў”, “права натуры; эканомія”, “права народаў і эканомія”. Хоць увесь час гэта быў адзін і той жа курс, які пераважна быў прысьвечаны палітэканоміі. Канчаткова ж палітычная эканомія была вылучана ў асобную дысцыпліну з адпаведнай назвай толькі ў 1810 годзе, калі ў Віленскім унівэрсытэце была створана катэдра палітэканоміі (для параўнаньня, у Оксфардскім унівэрсытэце катэдра палітычнай эканоміі была адкрыта ў 1825 г.) Рэкамендацыі па яе арганізацыі даваў С. Сысмандзі, які адмыслова дзеля гэтага прыехаў у Вільню. Пасьля гэтага, “прыроднае і палітычнае права” і “права народаў” таксама былі вылучаныя ў асобныя дысцыпліны.
У 1811 годзе выйшаў з друку падрыхтаваны Янам Зноска кароткі выклад кнігі “Багацьце народаў” А. Сьміта, які з таго часу стаў галоўным падручнікам для выкладаньня. Атрымаўшы права на выкладаньне, Я. Зноска чытаў далей палітэканомію на працягу дванаццаці гадоў. Палітэканомія стала для Я. Зноскі адзінай спэцыялізацыяй; дзеля гэтага на працягу двух гадоў па накіраваньні рэктара ўнівэрсытэту Яна Снядэцкага ён знаходзіўся ў Парыжы, дзе ўдасканальваў свае веды. Дарэчы Ян Снядэцкі быў адносна абазнаным у эканамічнай навуцы; аднойчы яму даводзілася чытаць палітычную эканомію (было гэта ў Кракаўскім калегіюме ў 1776 годзе), і хоць пад ёй тады разумелася навуковая сыстэма Ф. Кэнэ, але той сьціплы выклад быў першым ў тагачаснай Польшчы. У 1825 годзе, пасьля абраньня Я. Зноскі дэканам, яго месца заняў Ян Вашкевіч, які быў апошнім прафэсарам палітычнай эканоміі ў Віленскім унівэрсытэце. Канспект лекцый Я. Вашкевіча быў надрукаваны ў часопісе “Віленскі дзёньнік” (1823, Т2 і Т3, у 5 частках, агулам 115 с.) і меў назву “Кароткі збор палітычнай эканоміі, укладзены паводле знакамітых аўтараў у гэтай навуцы” (мал. 2.3.).
Рис. 2.3. Преподавание политической экономии в Виленском университете.
Зьмест падручнікаў і праграм. Учебник Я. Зноски “Наука политической экономии” (1811) в целом представлял собой краткий конспект книги А. Смита. Аднак у сваім выкладзе Я. Зноска не засяроджваўся толькі на поглядах А. Сьміта, і асьвятляў працы іншых эканамістаў. Яго курс дзяліўся на тры часткі: папулярная палітычная эканомія (тут, па яго ўласнаму прызнаньню, даваліся агульнапрызнаныя рэчы з палітычнай эканоміі), навука аб грамадзкіх даходах на падставе выдадзенага ім кароткага збору, які зьмяшчаў агульную тэорыю А. Сьміта з дадаткам новых палажэньняў, і нарэшце навука аб гандлі на падставе прац іншых эканамістаў.
Куды больш зьмястоўнымі і арыгінальнымі былі працы Я. Вашкевіча. Акрамя згаданага канспекту лекцый ён быў аўтарам прац “Навука аб гандлі” (1830), “Гісторыя палітычнай эканоміі” (1836), “Гісторыя банкаў і іншых крэдытных устаноў” (1838). У гэтых працах, як правіла, сьціслы выклад поглядаў прадстаўнікоў класічнай школы палітэканоміі суправаждаецца ацэнкамі і тлумачэньнямі самаго аўтара. Акрамя таго, Я. Вашкевіч увесь час імкнуўся адаптаваць замежныя тэорыі да вырашэньня праблем гаспадаркі беларускага краю. Пасьля закрыцьця ўнівэрсытэту працаваў загадчыкам гаспадарчага аддзелу ў заснаванай на яго рэштках Мэдыцынскай акадэміі (катэдра палітэканоміі, якую ўзначальваў Вашкевіч, была пераведзена ў Кіеўскі ўнівэрсытэт, які быў адкрыты ў 1834 г.). З 1835 г. быў цэнзарам кніг. У 1844 годзе, значна аднавіўшы каспект лекцыяў, ён адважыўся заняць вакантнае месца загадчыка катэдры палітэканоміі і статыстыкі ў Кіеўскім унівэрсытэце, але па фармальным прычынам яму было адмоўлена (у Кіеве ўжо была знойдзена кандыдатура ў асобе І. Вернадскага, якога за год дагэтуль адправілі за мяжу атрымліваць адпаведную кваліфікацыю).
Яшчэ два выхадцы Віленскага ўнівэрсытэту Міхал Хонскі (1779-1855) і Станіслаў Будны (1797-1853), якія сталі вядомымі ў краі эканамістамі, былі прыхільнікамі класічнай школы палітэканоміі. М. Хонскі пры садзейнічаньні Ф. Чацкага, у 1806 г. заняў пасаду прафэсара прыроднага права і палітэканоміі ў Крэмянецкім ліцэі. Ад таго часу, на працягу 25 гадоў, да канца існаваньня ліцэя, выкладаў там навукі, рабіўшы пры гэтым моцнае ўражаньне на маладых людзей. Працы Ж.Б. Сэя, Д. Рыкарда, Дж. Мак-Калуха (McCulloch), і нават сацыялістаў, давалі яму шмат новых ідэй, хоць галоўным яго правадніком быў А. Сьміт. Працу і эканомнасьць Хонскі лічыў крыніцамі памнажэньня багацьця народаў. Ст. Будны падчас сваёй працы ў Вільне лічыўся адным з самых уплывовых папулярызатараў палітэканоміі. Аўтар навуковых прац, прасякнутых заботай аб разьвіцьці народнай гаспадарцы Бацькаўшчыны. Большасьць зь іх была прысьвечана праблемам разьвіцьця гандлю (мал. 2.4.).
Мал. 2.4. Клясічная школа палітычнай эканоміі
ў Віленскім унівэрсытэце (1810-1832).
Выкладаньне палітэканоміі ў Полацкай акадэміі. Полацкая езуіцкая акадэмія, набыла статус унівэрсытэта ў 1812 годзе і была заснавана на базе калегіюма, які быў адкрыты езуітамі яшчэ ў 1581 годзе. Полацкі калегіюм належаў да гэтак званых поўных і розьніўся ад унівэрсытэту толькі тым, што ня меў ягонае аўтаноміі ды права прысуджаць навуковыя ступені. На факультэце вольных. Філязофскіх, натуральных і гуманітарных навук Полацкай акадэміі выкладалася палітэканомія і статыстыка. Выкладаньне вялося па падручніках эўрапейскіх унівэрсытэтаў, а таксама па ўласных, якія выдаваліся ў акадэмічнай Полацкай друкарні. Па меркаваньні В. Шалькевіча “Нягледзячы на шырокую і глыбока прадуманую навучальную праграму, акадэмія не адпавядала тагачаснаму навуковаму ўзроўню з-за моцнага клерыкальнага ўплыву…Вучоныя Віленскага ўнівэрсытэту, якія падзялялі ідэі Асьветніцтва, крытыкавалі Полацкую акадэмію як гняздо “абскурантызму”[3] (на гэта дарэчы зьвяртаў ўвагу і польскі дасьледчык канца ХІХ ст. Я. Бялінскі). Зь іншага боку, на момант закрыцьця там працавала 39 выкладчыкаў, у тым ліку вучоныя з Італіі, Францыі, Нямеччыны, Аўстрыі, Швэйцарыі, Польшчы. У. Арлоў таксама сьцьвярджае, што “Полацкі калегіюм зазнаў росквіт у апошняй чвэрці XVIII стагодзьдзя, калі Ордэн езуітаў, забаронены папам Клімэнтам XIV (1773), захаваўся з дазволу Кацярыны ІІ толькі ў Беларусі (аўт. частцы, далучанай у 1772 г.) а Полацак зрабіўся ордэнскаю сталіцай. Сярод езуітаў, што зьяджаліся сюды з усяго сьвету, было шмат выдатных навукоўцаў, пэдагогаў, мастакоў і літаратараў”[4] (С. 125). На думку беларускага філёзафа В. Шалькевіча “Можна казаць аб існаваньні асобнай школы полацкай нэасхаластыкі, якая на працягу сарака гадоў захоўвала філязофскія традыцыі езуітаў”[5]. У апошнія гады існаваньня Полацкай акадэміі палітычную эканомію тут выкладаў Вінцэнт Бучынскі (1789-1853). Пасьля ён выкладаў у Аўстрыі і Бэльгіі; у 1842-44 гг. у Вене была выдадзена яго фундамэнтальная праца “Філязофскія разважаньні” (на лацінскай мове у трох тамах).
Закрыцьцё беларускіх ўнівэрсытэтаў. У 1820 г. Полацкая езуіцкая акадэмія была зачынена ў сувязі са скасаваньнем ордэна езуітаў у Расейскай імпэрыі. Згодна царскаму загаду прафесары і частка студэнтаў акадэміі былі пад канвоем паліцыі выпраўлены ў Аўстрыю. Астатняя частка студэнтаў (агульная іх колькасьць на момант закрыцьця ўстановы дасягала 700 чалавек) была пераведзена ў Пецярбургскі ўнівэрсытэт. У 1831 г. быў зачынены і Віленскі ўнівэрсытэт у сувязі з тым, што яго шматлікія студэнты і выкладчыкі прынялі ўдзел у шляхецкім вызваленчым паўстаньні 1830-31 гг. После закрытия Виленского университета кафедру политэкономии и библиотеку с экономической литературой перевели в Киевский университет, который был открыт в 1834 году.
Такім чынам, распачаўся перыяд ў гісторыі Беларусі, калі на працягу 90 гадоў тут не было ніводнага ўнівэрсытэту, а значыць не існавала цэнтру разьвіцьця фундамэнтальнай эканамічнай навукі. Уродженцы Беларуси, после окончания гимназии, вынуждены были продолжать образование за пределами родного края. В то время, когда в западноевропейских странах классическая школа политэкономии получила свое теоретическое оформление (Дж.С. Милль) и остальная Европа подходила к маржиналистской революции в экономической науке, в Беларуси было прервано развитие собственной теоретической традиции, которая находилась под влиянием проявившей себя затем английской политэкономии. У працах беларускіх эканамістаў наступных чатырох пакаленьняў гаспадарка беларускага краю не дасьледвалася з нацыянальных пазыцый, як гаспадарка асобнай краіны. У лепшым выпадку яна дасьледвалася як гаспадарка правінцыйных беларускіх губэрніяй у складзе Расейскай імпэрыі, у горшым – не дасьледвалася зусім. Пасьля страты дзяржаўнасьці і ўнівэрсытэтаў беларускі край стаў настолькі пакінутым, што, акрамя этнаграфічных досьледаў, ва ўсіх астатніх галінах ведаў Беларусь не ўпісала пра сябе амаль ніводнай старонкі. Ананімны цэнзар кнігі Я. Вашкевіча ў 1836 годзе зазначаў, што “навука палітэканомія ў краі знаходзіцца ў такім заняпадзе, што шкада нават той нешматлікай сельскай гаспадаркі і прамысловасьці, што ў ім разьвіваецца” (Бялінскі Я.).
Вообще же, белорусская экономическая мысль во времена существования ВКЛ и до момента закрытия Виленского университета, находилась в контексте европейской, или как ее еще называют, западной цивилизации.
Тема 3. Альтернативные политэкономии:
марксизм и немецкая историческая школа.
Становление утопического социализма. Всплеск таких произведений появился в начале XIX века, когда в полной мере проявились негативные социальные последствия капитализма. Возможно потому, что Англия и Франция в это время принадлежали к лидерам в развитии капиталистических отношений, то здесь и появились первые серьезные мыслители этого жанра. Это французские социал-утописты Клод Сен-Симон (1760-1825) и Шарль Фурье (1772-1837), а также англичанин Роберт Оуэн (1771-1858).
Клод Сен-Симон предлагал отменить право наследования, выкупить землю у тех, кто ее не обрабатывает, устранить от власти тех, кто не занят производительным трудом, объединить буржуазию и рабочих в единую группу промышленников. Общество будущего, считал Сен-Симон, должно быть основано на научной и планово организованной крупной промышленности, при сохранении частной собственности. Шарль Фурье считал, что буржуазное общество противоречиво и античеловечно, и поэтому, чем раньше, тем лучше, должно быть сменено обществом социальной гармонии. Фурье считал, что установление общества социальной гармонии неизбежно произойдет, так как это подготовлено всей предшествующей историей. Роберт Оуэн под влиянием просветителей (Гельвеция, Руссо, Морели, Локка, Гоббса) пришел к мысли, что нельзя ставить в упрек человеку его невежество и другие пороки, поскольку человек – продукт среды и его недостатки – следствие пороков существующего общества. Свою формулу «среда-характер» Роберт Оуэн называет единственным открытием, которое спасет человечество. В 20 лет получив наследство от отца, Оуэн в небольшом городке Нью-Лэнарке, принадлежавшем ему, начал реализовывать свои убеждения на практике. Сократил рабочий день, повысил заработную плату, улучшил жилищные условия, организовал учебные и воспитательные заведения не только для детей, но и для взрослых. Под влиянием его деятельности рабочий поселок, насчитывавший 2,5 тыс. человек, сосредоточие всех пороков, превратился в дружное общество. Были устранены все меры принуждения, включая полицию. О нем пошла слава по всей Англии, городок стали называть «долиной чудес». Воодушевленный успехом Оуэн подготовил в парламент записку, где выдвинул план создания трудовых коммун, поселков – общин без частной собственности, духовенства, властей. В 1825 г. Оуэн создал коммунистическую колонию в США, которую назвал Новая Гармония, в которой стремился создать кооперацию всех ее членов на основе нравственного мира. Колония просуществовала 4 года. В Англии им были созданы две колонии (Орбистон и Мизеруэлл), которые также вскоре распались, не выдержав конкуренции со стороны капиталистической системы. Его деятельность на этом поприще не принесла ему прибыли, он разорился.
Идеи утопического социализма в Беларуси. Таких случаев, как с Р. Оуэном было немало, просто он стал известен благодаря К. Марксу, который описал эту историю в своих работах. В Беларуси белорусским Р. Оуэном можно назвать Павла Бжестовского (1739-1827), который осуществил подобный эксперимент на полвека раньше. В своем имении Мерач Бжестовский отменил крепостное право, дал крестьянам личную свободу и передал всю землю крестьянской общине, ввел республиканскую форму правления. Граждане провозглашенной республики, выбрали Бжестовского своим президентом, назвали республику Павловской, ввели свой флаг, герб, деньги, создали армию.
Почти одновременно с развитием капиталистических отношений в Беларуси начинают появляться идеи утопического социализма. Одним из ярких его представителей во второй половине XVIII века был в Беларуси Язеп Яленский (1756-1813). Автор нескольких произведений, самое известное из которых имеет название “Благовестье” (написанное на Соловках во время заточения в монастырь за участие в востании под руководством белоруса-литвина Т. Костюшко). В этом произведении Яленский изложил программу формирования идеального устройства общества, которое и называл “благовестьем”: отмена частной собственности, сословий, образование общенародного государства и правительства, общинного ведения хозяйства, обязательного труда и образования для всех членов общества, справедливого распределения доходов. Прапаноўваў стварыць аб’яданьні, дзе ўсе асноўныя сродкі вытворчасьці і вынікі працы належылі б працаўнікам; фінансы, манетныя двары і мануфактуры былі б агульнадзяржаўнай уласнасьцю. Народ аб’яўляў творцам усяго багацьця і матэрыяльных каштоўнасьцей. Пісаў наступнае: “Вашай працай дамы і палацы будаваныя, гарады і крэпасьці ўмацаваныя, ваша сіла ворага з айчыны выцесьніла, перамогу атрымала, вашай працай усе сытапузы кормяцца”. Согласно Яленскому, органы государственного управления, суды и совет старейшин должны выбираться всенародным голосованием. Преимущество должно отдаваться мудрым и добропорядочным людям, пусть и бедным по своему положению. По мнению Яленского необходимо было ввести простые и ясные законы, количество которых должно быть строго ограниченным, чтобы каждый гражданин мог их легко помнить и понимать. Смертная казнь должна быть отменена, нарушители законов должны выгоняться из общества.
Идеи утопического социализма нашли отражение также в работе Семена Зеновича (после 1795) “Правдивое толкование прав человека”. Как сторонник теории натурального права Зенович выступал с критикой существующего несправедливого общества, осуждая социальное неравенство, угнетение одним человеком другого, самодержавие как форму государственного управления.
